शाहीर विठ्ठल उमप यांना ‘संगीत नाटक अकादमी’चा पुरस्कार मिळाला तेव्हा आमच्या बिरादरीतील माणसाला पुरस्कार मिळाल्यामुळे विशेष आनंद झाला होता, तो अजून आठवतो. ‘संगीत नाटक अकादमी’ म्हणजे लई भारी! मोठमोठ्या कलावंतांची मिरासदारी तेथे! पुरस्कार लोकसंस्कृतीतील एका पठ्ठ्याला मिळतो म्हणजे काय? लोकसंस्कृतीकडे बघण्याचा विद्वानांचा दृष्टिकोन तसा चांगला नसे. त्या मंडळींना शेला-पागोट्यांचा मान देऊन घडीभर कौतुक केले, की झाले काम... त्यांनी प्रस्थापितांचे मोठेपण मान्य करावे म्हणून त्यांचे घडीभर कौतुक करायचे हाच शिरस्ता. म्हणूनच, परिस्थितीशी झगडून, रक्ताचे पाणी करून, लोकांमध्ये मिसळून, तळागाळातील समाजाच्या व्यथा मांडणाऱ्या उमप यांच्यासारख्या लोककलाकाराचे कौतुक राष्ट्रीय पातळीवर व्हावे, यापेक्षा आनंद कोणता?

कौस्तुभ ताह्मनकर यांच्या घराची बेल वाजवण्यापूर्वी त्यांच्या बंद दारावरील शीर्षकातील पाटी पाहुण्यांचे लक्ष वेधून घेते. घर टापटीप असते. तेथेच एक मुलगी खिडकीच्या तावदानाच्या काचा कागदाने पुसत असते. ती काचा पुसल्यावर कागदाचा बोळा फेकून देत नाही, तर कागदाची घडी व्यवस्थित करून तो कागद रद्दीत ठेवते. शून्य कचऱ्याचे ते एक उदाहरण! घर आहे अर्थातच ‘शून्य कचरा मोहिमे’चे उद्गाते कौस्तुभ ताह्मनकर यांचे.

कौस्तुभ ताह्मनकर मूळ कोल्हापूरचे. ते व्यवसायानिमित्त ठाण्यात स्थायिक झाले. कचऱ्याच्या गंभीर प्रश्नासंदर्भात सतत कोठे कोठे बातम्या यायच्या आणि ते अस्वस्थ व्हायचे. त्यांना त्या कचऱ्याचे काय करता येईल हा प्रश्न सतावत असे. त्यांनी घरातील डस्टबिनमध्ये बारा-तेरा वर्षांपूर्वी एकदा डोकावले. त्यांना त्यात वेगवेगळ्या प्रकारचा कचरा दिसला. त्यांच्या मनाने ‘ते कचरा करायचे आणि पत्नी तो काढणार. ते पसारा करणार आणि ती आवरणार. हे कोठे तरी बदलायला पाहिजे’ असे घेतले. त्यांच्या मनानेच पुढे जाऊन ठाम निर्धार केला, की डस्टबिन घरात ठेवूच नये!

वर्षा परचुरे यांनी समाजसेवेचे औपचारिक शिक्षण घेतले आहे खरे, पण त्यांचा पिंडच वेगळ्या मुशीत घडला आहे. औपचारिक प्रशिक्षण व संस्कार यांचा सुरेख मेळ त्यांच्या जीवनात जाणवतो. वर्षा ‘राष्ट्रीय स्वराज्य संघा’च्या विचारसरणीच्या आहेत. त्या वडिलांच्या तालमीत घडल्या, वाढल्या. त्यांनी ‘वनवासी कल्याण आश्रम’ या संस्थेत काही काळ काम केले. त्यांचे एम.एस.डब्ल्यू. आणि एम.बी.ए. या दोन्ही पदवी परीक्षांतील ‘रिसर्च पेपर’ उत्कृष्ट ठरले होते. त्या ‘ठाणा कॉलेज’, ‘नरसी मोनजी कॉलेज ऑफ मॅनेजमेंट’ आणि ‘कर्वे इन्स्टिट्युट ऑफ सोशल सायन्सेस’ ह्या तिन्ही कॉलेजमध्ये ‘बेस्ट स्टुडंट अॅवॉर्ड’च्या मानकरी ठरल्या होत्या. वर्षा परचुरे ‘महिला परिवर्तन संस्थे’त जुलै 2012 मध्ये काम करू लागल्या. तत्पूर्वी त्या ‘अपनालय’ या संस्थेत असिस्टंट डायरेक्टर ह्या पदावर काम करत होत्या. तेथे पोचण्यापूर्वीचा त्यांचा प्रवास निराळा आहे.

काका व कल्याण शहर या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. काका हरदास यांच्या समाजजीवनाचा प्रारंभ अर्धशतकापूर्वी झाला. पंचविशीत असलेले काका म्हणजे ऊर्जेचा प्रचंड स्रोत होता. त्‍यांनी वयाचा अमृतमहोत्सव ओलांडला, तरी त्यांची ऊर्जा तशीच ‘तरुण’ आहे.

काका हरदास यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये दोन आहेत. एक तर ते संवेदनशील आहेत व दुसरे म्हणजे ते खंबीर आहेत. मात्र त्यांच्या संवेदनशीलतेला भाबडेपणाचा स्पर्श नाही आणि त्यांच्या खंबीरपणाला ‘सुजाण’पणा लाभला आहे. त्यामुळे ते सामाजिक काम करत असताना कार्यनाश होणार नाही याची दक्षता प्रथम घेतात. काका ज्या परिसरात राहात होते तेथून त्यांच्या कार्यास प्रारंभ झाला. कोणाचीही कोणतीही अडचण दिसली की प्रथम त्याच्या मदतीस धावून जाणे हा त्यांचा मनोधर्म आहे. त्यामुळे अडचणीत, संकटात असलेल्या व्यक्तींना प्रथम ‘काका’ आठवतात! त्यांचे वर्तन मदत करताना अंगात काही संचार झाल्याप्रमाणे असते. त्यांचे लक्ष्य त्या व्यक्तीस तिच्या ‘संकटा’तून सोडवणे एवढेच असते. ते गाठल्यावरच ते थांबतात.