काही नद्या जगाचा नकाशात पटकन नजरेत भरतात. अमेझॉन, नाईल, गंगा, ब्रह्मपुत्रा या नद्या लांबीला अफाट, त्यांची पात्रे प्रचंड मोठी आणि त्यांच्यावर विसंबून राहणारे लोकही भरपूर. नाईल ही जगातील सर्वांत लांब नदी. माणसाचे आयुष्य कसे अनाकलनीय असते आणि त्याला अनपेक्षित दिशा कशी मिळते हे सांगताना ज्येष्ठ कथाकार जी.ए. कुलकर्णी, नाईलचे उदाहरण त्यांच्या पत्रांत अनेकदा देतात. व्हाईट नाईल जेथे उगम पावते, तेथून शंभरेक मैलांवर लाल समुद्र आहे. ती पुढेही वाहताना किंचित उजवीकडे वळून लाल समुद्रात जाऊ शकली असती. दक्षिणेला अरबी समुद्र आहे; तोही तसाच जवळ. पण नाईल नदी लाल समुद्र, अरबी समुद्र बाजूला ठेवते आणि सहारा वाळवंट तुडवत ब्लू नाईलला सोबत घेऊन, हजारो मैल उत्तरेला जाते आणि अखेर, भूमध्य समुद्रात विसर्जित होते! चौफेर वाळवंट, पाण्याचा सतत तुटवडा, कमी पाऊस या सगळ्या प्रतिकूल गोष्टी असतानादेखील, नाईल अनेक नागमोडी वळणे घेत उत्तरेकडेच जाते. पाण्याचा एका दिशेने जाणारा तो अविरत प्रवाह हा अनेक अनाकलनीय नैसर्गिक प्रक्रियांवर अवलंबून असतो. जिवंत माणसाप्रमाणे नदीला असलेली ती प्रबळ उर्मी गेली कित्येक शतके माणसाला विचार करण्यास लावत आहे. तिच्या प्रत्येक कृतीमागे आणि प्रक्रियेमागे किती मोठी गुंतागुंत आहे आणि तिचा तो प्रवास किती काळ चालू आहे ते समजले तर बघता बघता, सगळ्या पृथ्वीचा इतिहास नजरेसमोर स्पष्ट होत जाईल.

नाशिकच्या वकील सौ. प्रेरणा देशपांडे या ‘मी द्रौपदी बोलतेय’ हा दीड तासांचा स्वलिखित प्रयोग रंगमंचावर साकारतात. त्यांनी ‘द्रौपदी’चे सुमारे तीस प्रयोग गेल्या दोन वर्षांत सादर केले ते स्त्रीवादी दृष्टिकोनातून. प्रेरणा यांचा व्यवसाय अॅडव्होकेट आणि नोटरी असा आहे. त्यांनी त्यातही ‘राष्ट्र सेवा दला’चे संस्कार, स्त्रीवादी दृष्टिकोन, संवेदनशीलता ही त्रिसूत्री धरून ठेवलेली आहे. प्रेरणा यांना ‘विनयभंगा’चा कायदा समजावताना 'द्रौपदी'चे उदाहरण आठवले. त्यांना ती सीतेहून अधिक 'सणसणीत' वाटते, कारण ती राजसभेत प्रश्न विचारते, “मला पणाला लावण्याचा अधिकार तुम्हाला कसा मिळाला? कुंती कुमारी माता, त्यामुळे मला पाच पांडवांत द्यायला त्यांना काही वाटले नसावे का?”

प्रेरणा यांनी द्रौपदी मांडताना तिची सांगड आधुनिक काळाशी घातली. त्यांनी स्त्रीवादी विचारातून ‘नियोग’ अभ्यासला. कुंतीचा हेतू पांडवांचा एकोपा मोडू नये हा असावा असे म्हणत त्या हेतूला आरपार पारखून घेतले. इरावती कर्वे, दुर्गा भागवत, अरुणा ढेरे यांनी अभ्यासलेल्या द्रौपदीचा सखोल अभ्यास केला.

प्रेरणा यांनी पाच पांडवांची वैशिष्ट्ये द्रौपदीच्या नजरेतून मांडली आहेत. युधिष्ठिराची धार्मिकता, भीमाचा भाबडेपणा व संवेदनशीलता, अर्जुनाचे शौर्य व धैर्य आणि नकुल-सहदेवांच्या पुरुषी सौंदर्याला असलेली स्त्रीच्या मार्दवाची झालर... द्रौपदी म्हणते, “अष्टावधानी नरोत्तम अर्जुन माझा खराखुरा पती. कारण माझा विवाह त्याच्याशीच झाला होता.”

ती म्हणते, “मी माझ्या पाचही पुत्रांना सगळ्या पांडवांना ‘तात’ म्हणण्यास शिकवले. काका नाही.’’

शशिकांत पानट यांच्या ‘गीत महाभारत’ या पुस्तकाच्या दोन आवृत्ती प्रसिद्ध झाल्या. त्याचे गौरीश तळवलकर या गोव्याच्या गायकाने अकरा कार्यक्रम सादर केले. पानट यांना ‘गीत महाभारत’ सुचले तो क्षण उत्कट आहे. पानट अमेरिकेत लॉस एंजेलिस येथे गेली त्रेचाळीस वर्षें स्थायिक आहेत. त्यांना कामानिमित्ताने रोज दोन-अडीच तास ड्राइव्ह करावे लागते. तो वेळ मुख्यत: श्रवण व चिंतन यांमध्ये जातो. परंतु एके दिवशी, अचानक, त्यांना कुरुक्षेत्रावरील एका प्रसंगासंबंधातील कवितेच्या दोन ओळी प्रसवल्या. त्या ओळी अशा – कुरुक्षेत्राचे युद्ध संपले | संपली अर्जुन-कृष्ण कथा | इथे गीतेचा जन्म जाहला | श्रीमद् भागवत गीता || त्यांच्या ध्यानात आले, की ही तर भैरवी आहे! त्यांनी ते गीत पूर्ण केले. ते सहा-सात महिने तसेच पडून होते. त्यांच्या मनात आले, की ज्याअर्थी ही भैरवी आहे! म्हणजे तो अंत आहे, त्याअर्थी त्याला उदय असणार. मग त्यांना एकाएकी स्फुरले, की ‘गीत रामायणा’प्रमाणे ‘गीत महाभारत’ लिहिले तर ... त्यांना गदिमांचे ‘गीत गोविंद’ माहीत होते. तरीसुद्धा त्यांनी महाभारत गाण्याच्या रूपात सांगण्याचा चंग बांधला. त्यांनी जवळ जवळ पासष्ट-सत्तर गाणी रचली. त्यांतील आरंभीची काही गाणी ‘काळ कथा सांगतो’ अशा स्वरूपाची आहेत. पुढील गीते मात्र वेगवेगळ्या पात्रांच्या तोंडून केलेले प्रसंगवर्णन आहे. त्यांना महाभारतातील कथानकाचा अभ्यास करुन गीते लिहिण्यासाठी साडेपाच ते सहा वर्षांचा अवधी लागला. पानट म्हणाले, की “‘गीत रामायणा’त छपन्न गीते आहेत. ती श्रीरामाच्या दीड पिढ्यांची सरळसोट कथा आहे.