डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी निरतिशय सुंदर लिखाण इंग्रजी भाषेइतकेच मराठीत केले आहे. ते ‘मूकनायक’ या साप्ताहिकाचे संपादक होते. ‘मूकनायक’ हे नावच मुळात शोषित आणि पददलित वर्गाचे अस्सल वर्णन करणारे आहे. शाहुमहाराजांनी ‘मूकनायक’ वृत्तपत्र सुरू करण्यासाठी आंबेडकर यांना प्रेरणा दिली आणि त्याचा पहिला अंक 31 जानेवारी 1920 रोजी प्रकाशित झाला. आंबेडकर ‘बहिष्कृत भारत’चे संपादन 13 एप्रिल 1927 रोजी तर,  ‘जनता’ या साप्ताहिकाचे संपादन डिसेंबर 1930 मध्ये करू लागले. आंबेडकर यांचे त्या तिन्ही साप्ताहिकांमधील लिखाण मूलग्राही आणि ज्वालामुखीच्या उद्रेकासारखे ज्वलज्जहाल आहे. त्यांनी लिहिले आहे, “बहिष्कृत लोक हे पशू नसून, उलट, ते आमच्याचसारखे तेजस्वी आणि न्यायप्रिय आहेत, हे त्यांना पटले म्हणजे त्यांच्यातील उच्छृंखल लोकही आमच्याशी लीनतेने वागू लागतील’, आंबेडकर यांची भाषा ही नितळ, सरळ आणि सोपी आहे. ‘मूकनायक’च्या 14 ऑगस्ट 1920 च्या अग्रलेखाचे शीर्षक आहे ‘सिंह प्रतिबिंब’.

रेव्हरंड टिळक अर्थात नारायण वामन टिळक हे मराठीतील प्रसिद्ध कवी. त्यांच्या पत्नीने - लक्ष्मीबाई यांनी लिहिलेले अविस्मरणीय आत्मकथन ‘स्मृतिचित्रे’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. या पुस्तकात हिंदू संस्कारांमध्ये वाढलेली स्त्री बदलत कशी जाते आणि तिचा विकास कसा होतो याचा आलेख दिसतो...

रेव्हरंड टिळक अर्थात नारायण वामन टिळक हे मराठीतील प्रसिद्ध कवी. त्यांच्या पत्नीने - लक्ष्मीबाई यांनी लिहिलेले अविस्मरणीय आत्मकथन ‘स्मृतिचित्रे’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. लक्ष्मीबाई यांच्या वाट्याला लहानपणापासून जे वातावरण आले त्यात कोणत्याही माणसाची घुसमट झाली असती किंवा त्या माणसामध्ये विकृती निर्माण झाली असती; पण लक्ष्मीबाई यांनी ते सर्व सहजतेने स्वीकारले. त्यांचा स्वभाव खेळकर व आनंदी होता. त्यांनी स्वतःचे वर्णन मनाने व शरीराने चिवट असे केले आहे. ‘स्मृतिचित्रे’ या पुस्तकात हिंदू संस्कारांमध्ये वाढलेली स्त्री बदलत कशी जाते आणि तिचा विकास कसा होतो याचा आलेख दिसतो.

‘डॉक्टर म्हणून जगताना-जगवताना’ या पुस्तकाच्या दुसऱ्या आवृत्तीच्या प्रकाशन कार्यक्रमात आदिती परांजपे-दामले यांनी सुलभा ब्रम्हनाळकर यांची घेतलेली मुलाखत त्यातील काही भाग.

अदिती : मी तुमच्या वाचकांच्या मनात असणारे प्रश्न घेऊन आलेली आहे. मी तुमच्या वाचकांचे प्रतिनिधित्व करणार आहे. तुम्ही एक डॉक्टर आहात. तुम्हाला साहित्य-संगीतकला-नाटक-चित्रपट अशा वेगवेगळ्या गोष्टींमध्ये रस आहे आणि जाणही आहे. इतक्या वेगवेगळ्या क्षेत्रांमधील अनुभव घेऊन इतके खुमासदार आणि छान लिहिण्यास तुम्हाला नेमके सुचते कसे?

खऱ्या लेखकाला त्याच्या सामाजिक जगण्याला वैचारिक बैठक कोणती असावी हा प्रश्न कायमच पडत असतो. खरे तर, कलात्मक निर्मिती ही अत्यंत वैयक्तिक प्रेरणा असल्याने त्या संदर्भात असे प्रश्न उपस्थित व्हायला नकोत. तो प्रश्न चित्रकार, नर्तक, संगीतकार, गायक इत्यादींसमोर उभा राहत नाही, त्याचे कारण त्यांच्या कला ह्या रूपवेधी (‘फाइन आर्टस्‌’) प्रकारच्या असतात. पण विंदा करंदीकर यांनी म्हटले आहे त्याप्रमाणे, लेखन ही जीवनवेधी कला आहे. त्यामुळे तिला भोवतालच्या जीवनापासून वेगळे काढता येत नाही. म्हणून लेखकाच्या जगण्याला आणि आविष्काराला सामाजिकतेची व वैचारिकतेची चौकट आपोआप प्राप्त होत असते. 

सुहास बहुळकर हा मोठा व्यक्तिचित्रकार (पोर्ट्रेट पेंटर) आहे; त्याने मोठमोठाले कलाप्रकल्प हाती घेऊन ते तडीस नेले आहेत वगैरे ऐकून होतो, पण त्याच्याबद्दल ओढ निर्माण झाली ती अलिबागजवळ सासवणे या गावी गेलो तेव्हा. तेथे ख्यातनाम शिल्पकार करमरकर यांच्या कलाकृतींचे कायम प्रदर्शन त्यांच्याच घरात मांडलेले आहे. कोणत्याही दिवशी जाऊन पाहवे आणि आनंदित व्हावे असा तो खजिना आहे. विशेषत: करमरकरांनी कोरलेले प्रत्येक शिल्पकृतीचे डोळे... ते पाहणाऱ्याला गारद करतात. करमरकरांच्या सुनबाई सुनंदा त्या संग्रहालयाची देखभाल करतात, काळजी घेतात. एका भेटीत त्यांच्याकडून कळले, की चित्रकार सुहास बहुळकर तेथे येतो, करमरकरांच्या जुन्या डायऱ्या पाहतो, नोंदी करतो. सुहासच्या कलाविषयक आस्थेच्या विविध गोष्टी नंतर मग कळत गेल्या आणि मी त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाकडे ओढला जाऊ लागलो. एका टप्प्यावर, आम्ही मित्रच होऊन गेलो!

वंजारवाडी (जिल्हा बीड) ते लंडन व्हाया पुणे हा प्रवास आहे शरद उत्तमराव तांदळे या तरुण उद्योजकाचा आणि अर्थातच, हा प्रवास आहे एका यशोकथेचा. वंजारवाडी या छोट्याशा गावातून सुरुवात करून, पुण्यासारख्या ठिकाणी येऊन धडपडत, कष्ट करत, अडचणींना सामोरे जात उद्योजक बनलेल्या शरद तांदळे यांच्या यशावर मोहोर उमटली ती इंग्लंडचे युवराज प्रिन्स चार्ल्स यांच्याकडून. त्यांच्या हस्ते शरद यांना लंडनमध्ये तरुण उद्योजकतेचा पुरस्कार मिळाला. पुरस्कार मिळाला तेव्हा ते छत्तीस वर्षांचे होते आणि साल होते 2016. शरद यांच्या उद्योजकतेच्या प्रवासातील तो उत्कंठावर्धक क्षण. त्यांनी त्याहून समाधानाचा व कृतार्थतेचा क्षण अनुभवला, जेव्हा त्यांची ‘रावण - राजा राक्षसांचा’ ही कादंबरी 2018 साली प्रसिद्ध झाली व वाचकांनी उत्स्फूर्तपणे तिचे कौतुक केले तेव्हा! कादंबरीच्या अल्पावधीत साडेचार हजार प्रती विकल्या गेल्या.

साहित्याच्या वाटेला जाण्याच्या पुष्कळ आधी, म्हणजे अगदी शब्द फुटण्याच्याही आधी एक तंत्र लक्षात आले होते - मोठ्यांदा रडले, की जे हवे ते मिळते!

आवाज मोठ्ठा हवा किंवा जास्त खरे म्हणजे नरडे मोठे हवे. माणसे ओरडणाऱ्याची दखल झक मारत घेतात. नंतर लवकरच आणखी लक्षात आले, की गोंगाट, आरडाओरड केला पाहिजे असे नाही. इतरांच्या मनासारखे वागले, की बक्षीस मिळते! म्हणजे दरवेळी मिळेलच असे नाही, पण बहुदा मिळते.

क्वचित, त्या तंत्रातील हुशारी ओळखणारे कोणीतरी भेटे. मग लाभ घडत नसे. पण नुकसान तर नसे. ‘लबाड! नाटक करतोय’ असे कौतुक घडे. ‘बघा, कोणाला कसे खुश करावे ते एव्हापासूनच याला माहीत’ असे सर्टिफिकेट मिळे. हे असे या शब्दांत मनात येण्याचे वय ते अर्थातच नव्हते. शब्द येण्याच्या कितीतरी आधी माणसाला हुशारी आलेली असते. पुढे त्या उपजत हुशारीत भर पडत गेली. उदाहरणार्थ, थोडासा अभ्यास केला, की परीक्षेत पास होता येते. परीक्षेत पास होत गेले, की मोठी माणसे विशेष त्रास देत नाहीत. फार तर, ‘त्या अमुक तमुकाच्या मुलासारखा नंबर काढत नाही’ म्हणून अधून मधून कुरकुरतात, आपण ते मनाला लावून घेतले नाही म्हणजे झाले.

मनोहर तल्हार यांची ‘माणूस’ ही कादंबरी नागपूर विद्यापीठात बी.ए.च्या पहिल्या वर्षाला लागली आणि ती अश्लील आहे अशी ओरड होताच लागलीच अभ्यासक्रमातून काढूनही टाकली गेली. त्या संदर्भात ‘विदर्भ साहित्य संघा’त ‘माणूस’वर एक परिसंवाद घेण्यात आला. त्या निमित्ताने मनोहर तल्हार हे नाव वाचनात आले. उद्धव शेळके यांच्या ‘धग’ सोबतच मनोहर तल्हार यांच्या ‘माणूस’ या कादंबरीचाही उल्लेख वैदर्भीय कादंबरीचा विचार करताना होत असे. गंमत अशी, की ‘माणूस’वर ज्या कारणाने अश्लीलतेचा आरोप झाला होता तसे संदर्भ असलेल्या काही कादंबऱ्या (‘रथचक्र’, ‘गारंबीचा बापू’ इत्यादी) विद्यापीठाच्या अभ्यासक्रमात लागल्या आणि त्या मराठीच्या प्राध्यापकांनी बिनबोभाट शिकवल्यासुद्धा! तल्हार हा माणूस कमालीचा दुर्दैवी आहे आणि दुर्दैवाने त्यांची पाठ अखेरपर्यंत सोडली नाही. अर्थात हे सगळे जाणवले तेव्हा मी त्यांच्या जवळ गेलो होतो, आमच्यात मैत्रभाव निर्माण झाला होता.

माणसाचे आयुष्य अनिश्चिततेने भरलेले असते. मी संशोधनाच्या क्षेत्रात काही करू शकेन असे माझ्या दोन-तीन कुंडल्या बनवणाऱ्यांनाही सांगता आले नसते. मी शिपाई म्हणून ‘साने गुरुजी शिक्षण मंडळा’च्या बारागाव पिंप्री (तालुका सिन्नर) येथील माध्यमिक शाळेत नोकरीला 1984 मध्ये लागलो, तेव्हा मी बार बार बारावी नापास झालेला होतो! मी पुढे शिक्षणाची आणि सेवेची एकेक पायरी चढत गेलो. शिक्षण ही निरंतर चालणारी प्रकिया आहे यावर माझा विश्वास ना! ‘साधने’चे संपादक यदुनाथ थत्ते यांनी ‘नवनिर्माणकारी बेचैनी’ असा एक सिद्धांत मांडला आहे. माझे शिक्षण-वाचन-लेखन बेचैनीतूनच होत गेले आणि मी झाडू ते खडू असा प्रवास सुरू केला, तो पुढे संशोधनापर्यंत पोचला!

पीएच.डी.ची पदवी मिळवली म्हणजे संशोधन झाले असे होत नाही. संशोधनासाठी रूची असणाऱ्या विषयाची निवड केली, तर संशोधनकार्य पूर्ण होताना समाधानही मिळते.

श्रीमती शकुंतला परांजपे या सई परांजपे यांच्या आई आणि रँग्लर र.पु. परांजपे यांची कन्या. शकुंतलाबाई स्वत: चतुरस्त्र व्यक्तिमत्त्वाच्या व कर्तबगार व्यक्ती होत्या. त्या गणितातील ट्रायपॉस ही परीक्षा 1929 साली उत्तीर्ण झाल्या होत्या. त्या लंडन येथूनच डिप्लोमा इन एजुकेशन ही परीक्षादेखील पास झाल्या आणि त्या त्यांच्या वयाच्या चोविसाव्या वर्षी आंतरराष्ट्रीय मजूर परिषदेत काम करू लागल्या. त्यांनी कुटुंब नियोजनाच्या कामाला 1938 सालापासून वाहून घेतले. त्यांनी 1933 ते 1955 या तेवीस वर्षांत सतरा चित्रपटांत भूमिका केल्या. त्यात – ‘कुंकू’, ‘सैरंध्री’, ‘लोकशाहीर रामजोशी’, ‘रामशास्त्री’ अशा गाजलेल्या मराठी चित्रपटांचा समावेश आहे. त्यांनी काही हिंदी चित्रपटांतही काम केले. शकुंतलाबार्इंनी Sense And Sensibility, Three Years in Australia ही दोन इंग्रजी आणि ‘भिल्लिणीची बोरे’, ‘काही आंबट काही गोड’, ‘देशविदेशच्या लोककथा’ ही तीन मराठी पुस्तकेदेखील लिहिली. शकुंतलाबार्इंनी दोन लहान लांबीची नाटकेसुद्धा लिहिली आहेत. त्यांची नावे आहेत ‘सोयरीक’ आणि ‘चढाओढ’. पैकी ‘चढाओढ’ आधी लिहिले होते, पण ते ‘सोयरीक’च्या नंतर, 1936 साली प्रकाशित झाले. त्यांच्या ‘चढाओढ’ नाटकाची ही ओळख.