वंजारवाडी (जिल्हा बीड) ते लंडन व्हाया पुणे हा प्रवास आहे शरद उत्तमराव तांदळे या तरुण उद्योजकाचा आणि अर्थातच, हा प्रवास आहे एका यशोकथेचा. वंजारवाडी या छोट्याशा गावातून सुरुवात करून, पुण्यासारख्या ठिकाणी येऊन धडपडत, कष्ट करत, अडचणींना सामोरे जात उद्योजक बनलेल्या शरद तांदळे यांच्या यशावर मोहोर उमटली ती इंग्लंडचे युवराज प्रिन्स चार्ल्स यांच्याकडून. त्यांच्या हस्ते शरद यांना लंडनमध्ये तरुण उद्योजकतेचा पुरस्कार मिळाला. पुरस्कार मिळाला तेव्हा ते छत्तीस वर्षांचे होते आणि साल होते 2016. शरद यांच्या उद्योजकतेच्या प्रवासातील तो उत्कंठावर्धक क्षण. त्यांनी त्याहून समाधानाचा व कृतार्थतेचा क्षण अनुभवला, जेव्हा त्यांची ‘रावण - राजा राक्षसांचा’ ही कादंबरी 2018 साली प्रसिद्ध झाली व वाचकांनी उत्स्फूर्तपणे तिचे कौतुक केले तेव्हा! कादंबरीच्या अल्पावधीत साडेचार हजार प्रती विकल्या गेल्या.

साहित्याच्या वाटेला जाण्याच्या पुष्कळ आधी, म्हणजे अगदी शब्द फुटण्याच्याही आधी एक तंत्र लक्षात आले होते - मोठ्यांदा रडले, की जे हवे ते मिळते!

आवाज मोठ्ठा हवा किंवा जास्त खरे म्हणजे नरडे मोठे हवे. माणसे ओरडणाऱ्याची दखल झक मारत घेतात. नंतर लवकरच आणखी लक्षात आले, की गोंगाट, आरडाओरड केला पाहिजे असे नाही. इतरांच्या मनासारखे वागले, की बक्षीस मिळते! म्हणजे दरवेळी मिळेलच असे नाही, पण बहुदा मिळते.

क्वचित, त्या तंत्रातील हुशारी ओळखणारे कोणीतरी भेटे. मग लाभ घडत नसे. पण नुकसान तर नसे. ‘लबाड! नाटक करतोय’ असे कौतुक घडे. ‘बघा, कोणाला कसे खुश करावे ते एव्हापासूनच याला माहीत’ असे सर्टिफिकेट मिळे. हे असे या शब्दांत मनात येण्याचे वय ते अर्थातच नव्हते. शब्द येण्याच्या कितीतरी आधी माणसाला हुशारी आलेली असते. पुढे त्या उपजत हुशारीत भर पडत गेली. उदाहरणार्थ, थोडासा अभ्यास केला, की परीक्षेत पास होता येते. परीक्षेत पास होत गेले, की मोठी माणसे विशेष त्रास देत नाहीत. फार तर, ‘त्या अमुक तमुकाच्या मुलासारखा नंबर काढत नाही’ म्हणून अधून मधून कुरकुरतात, आपण ते मनाला लावून घेतले नाही म्हणजे झाले.

मनोहर तल्हार यांची ‘माणूस’ ही कादंबरी नागपूर विद्यापीठात बी.ए.च्या पहिल्या वर्षाला लागली आणि ती अश्लील आहे अशी ओरड होताच लागलीच अभ्यासक्रमातून काढूनही टाकली गेली. त्या संदर्भात ‘विदर्भ साहित्य संघा’त ‘माणूस’वर एक परिसंवाद घेण्यात आला. त्या निमित्ताने मनोहर तल्हार हे नाव वाचनात आले. उद्धव शेळके यांच्या ‘धग’ सोबतच मनोहर तल्हार यांच्या ‘माणूस’ या कादंबरीचाही उल्लेख वैदर्भीय कादंबरीचा विचार करताना होत असे. गंमत अशी, की ‘माणूस’वर ज्या कारणाने अश्लीलतेचा आरोप झाला होता तसे संदर्भ असलेल्या काही कादंबऱ्या (‘रथचक्र’, ‘गारंबीचा बापू’ इत्यादी) विद्यापीठाच्या अभ्यासक्रमात लागल्या आणि त्या मराठीच्या प्राध्यापकांनी बिनबोभाट शिकवल्यासुद्धा! तल्हार हा माणूस कमालीचा दुर्दैवी आहे आणि दुर्दैवाने त्यांची पाठ अखेरपर्यंत सोडली नाही. अर्थात हे सगळे जाणवले तेव्हा मी त्यांच्या जवळ गेलो होतो, आमच्यात मैत्रभाव निर्माण झाला होता.

माणसाचे आयुष्य अनिश्चिततेने भरलेले असते. मी संशोधनाच्या क्षेत्रात काही करू शकेन असे माझ्या दोन-तीन कुंडल्या बनवणाऱ्यांनाही सांगता आले नसते. मी शिपाई म्हणून ‘साने गुरुजी शिक्षण मंडळा’च्या बारागाव पिंप्री (तालुका सिन्नर) येथील माध्यमिक शाळेत नोकरीला 1984 मध्ये लागलो, तेव्हा मी बार बार बारावी नापास झालेला होतो! मी पुढे शिक्षणाची आणि सेवेची एकेक पायरी चढत गेलो. शिक्षण ही निरंतर चालणारी प्रकिया आहे यावर माझा विश्वास ना! ‘साधने’चे संपादक यदुनाथ थत्ते यांनी ‘नवनिर्माणकारी बेचैनी’ असा एक सिद्धांत मांडला आहे. माझे शिक्षण-वाचन-लेखन बेचैनीतूनच होत गेले आणि मी झाडू ते खडू असा प्रवास सुरू केला, तो पुढे संशोधनापर्यंत पोचला!

पीएच.डी.ची पदवी मिळवली म्हणजे संशोधन झाले असे होत नाही. संशोधनासाठी रूची असणाऱ्या विषयाची निवड केली, तर संशोधनकार्य पूर्ण होताना समाधानही मिळते.

श्रीमती शकुंतला परांजपे या सई परांजपे यांच्या आई आणि रँग्लर र.पु. परांजपे यांची कन्या. शकुंतलाबाई स्वत: चतुरस्त्र व्यक्तिमत्त्वाच्या व कर्तबगार व्यक्ती होत्या. त्या गणितातील ट्रायपॉस ही परीक्षा 1929 साली उत्तीर्ण झाल्या होत्या. त्या लंडन येथूनच डिप्लोमा इन एजुकेशन ही परीक्षादेखील पास झाल्या आणि त्या त्यांच्या वयाच्या चोविसाव्या वर्षी आंतरराष्ट्रीय मजूर परिषदेत काम करू लागल्या. त्यांनी कुटुंब नियोजनाच्या कामाला 1938 सालापासून वाहून घेतले. त्यांनी 1933 ते 1955 या तेवीस वर्षांत सतरा चित्रपटांत भूमिका केल्या. त्यात – ‘कुंकू’, ‘सैरंध्री’, ‘लोकशाहीर रामजोशी’, ‘रामशास्त्री’ अशा गाजलेल्या मराठी चित्रपटांचा समावेश आहे. त्यांनी काही हिंदी चित्रपटांतही काम केले. शकुंतलाबार्इंनी Sense And Sensibility, Three Years in Australia ही दोन इंग्रजी आणि ‘भिल्लिणीची बोरे’, ‘काही आंबट काही गोड’, ‘देशविदेशच्या लोककथा’ ही तीन मराठी पुस्तकेदेखील लिहिली. शकुंतलाबार्इंनी दोन लहान लांबीची नाटकेसुद्धा लिहिली आहेत. त्यांची नावे आहेत ‘सोयरीक’ आणि ‘चढाओढ’. पैकी ‘चढाओढ’ आधी लिहिले होते, पण ते ‘सोयरीक’च्या नंतर, 1936 साली प्रकाशित झाले. त्यांच्या ‘चढाओढ’ नाटकाची ही ओळख.

ब्रिटिशांचे राज्य हिंदुस्तानात पेशवाईच्या अस्तानंतर सुरू झाले. ईस्ट इंडिया कंपनीने हातपाय पसरण्यास प्रारंभ केला तेव्हा त्या राज्य स्थापनेला सुरुवात झाली. कंपनीने व्यापारासाठी पेशव्यांकडे सवलती मागितल्या; व्यापाराच्या संरक्षणासाठी सैन्य ठेवले. हिंदुस्तानातील संस्थानिक, जमीनदार, प्रांतिक सुभेदार यांनी त्यांची स्वतःची सत्ता राखणे, आजुबाजूच्या लोकांशी लढणे यासाठी कंपनीच्या फौजांची मदत घेण्यास सुरूवात केली. तरीही हिंदुस्तानातील लोकांना इंग्रजी शिकण्याची गरज पहिली पन्नास वर्षे वाटत नव्हती. कंपनीच्या संचालकांनाही स्थानिक लोकांना इंग्रजी शिकवण्याची गरज वाटली नाही. कंपनीचे राज्य स्थिर झाल्यावर त्यांना राज्यशकट चालवण्यासाठी इंग्रजी जाणणारा स्थानिक माणूस नोकर म्हणून हवा होता. त्यासाठी इंग्रजी शिक्षणाची सोय करण्यात व मराठीत चांगले (राज्यकर्त्यांना चांगले वाटेल असे) ज्ञान देणाऱ्या पुस्तकांची निर्मिती करण्याचे काम हाती घेतले गेले. त्या धोरणाला अनुसरून पाठ्यपुस्तकांची / सर्वसामान्य ज्ञान देणारी पुस्तके मराठीत छापली व प्रकाशित होऊ लागली. दत्तो वामन पोतदार यांनी त्याविषयीचा विस्तृत आढावा ‘मराठी गद्याचा इंग्रजी अवतार’ (1922) या पुस्तकात घेतला आहे. पोतदार यांनी त्या पुस्तकाच्या उपोद्घातात रा. भि. जोशी यांच्या ‘मराठी भाषेची घटना व मराठी वाङ्मय विवेचन’ या पुस्तकांचा उल्लेख केला आहे.

दिवाकर हे नाव आठवते का? ‘दिवाकरांची नाट्यछटा’ शालेय पाठ्यपुस्तकात वाचनात आली असेल तर ते अंधुकसे आठवतील. नाट्यछटा लिहिणारे शंकर काशिनाथ गर्गे ऊर्फ दिवाकर (जन्म- 18 जानेवारी 1889, मृत्यू- 1 ऑक्टोबर 1931) हे त्यांच्याही काळात दुर्लक्षित राहिलेले लेखक होते.

वसंत नरहर फेणे यांचा मृत्यू 6 मार्च 2018 रोजी, एक दिवसाच्या आजाराने झाला. फेणे एक्याण्णव वर्षांचे होते. ते त्या दिवसभरात सतरा तास ‘आयसीयु’त जरी होते तरी त्यांनी खाल्ले-प्यायले-क्रिकेटची मॅच पाहिली, ते दुसऱ्या दिवशी सकाळी चहा प्यायले; आणि त्यानंतर त्यांचे हृदय अचानक थांबले! डॉक्टरांच्या टिमने त्यात चैतन्य आणण्याचा प्रयत्न केला, तथापी तो निष्फळ ठरला. त्यांच्या स्मरणार्थ, गुढी पाडव्याच्या दिवशी, 18 मार्चला छोटेखानी सभा झाली. सभा त्यांच्या कुटुंबीयांनी योजली होती. साठ-सत्तर लोक हजर असतील. सभेच्या आरंभीच, फेणे यांचा मुलगा श्रीहर्ष म्हणाला, “बाकी, बाबा कृतार्थ जीवन जगले, त्यांच्या मनाप्रमाणे जगले, शेवटच्या क्षणापर्यंत आनंदात होते. त्यांच्या मुला-नातवंडांचा परिवार मोठा आहे. ते सगळे एकमेकांना घट्ट बांधून आहेत. त्यामुळे बाबांच्या मृत्यूचा शोक करावा असे काही नाही. आपण ही सभा त्यांचा जीवनोत्सव (सेलिब्रेशन ऑफ हिज लाइफ!) अशा ढंगाने साजरी करूया. त्यांच्या छान छान आठवणी सांगुया.”

नारायण गोविंद उर्फ नानासाहेब चापेकर यांचा जन्म 5 ऑगस्ट, 1869 रोजी मुंबईमध्ये झाला. ते मराठीतील ऐतिहासिक विषयावर लेखन करणारे एक भाषातज्ज्ञ संशोधक लेखक, समीक्षक आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते. त्यांनी पैसा, राज्यकारभार, समाज-नियंत्रण यांसारख्या विषयांवर ग्रंथ लिहिले आहेत.

रा.ना.चव्हाण हे एक प्रभावी समाजचिंतक तसेच समाजसुधारकदेखील होते. चव्हाण यांना महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचा सहवास लाभला होता. त्यांनी त्यांच्या लेखनातून शिंदे यांचा विचारवारसा पुढे चालवत 1950 ते 1990 या काळात परिवर्तन व फेरबदल यांचा विचार मांडला. रा.ना. यांचा विचार हा सामाजिक प्रबोधनाचा आणि एकोप्याचा आहे; तसाच, तो फुले-आंबेडकरवादाचा एक धुमारा आहे. अशा 'रा.ना.वादा'ची प्रबोधन चौकटीतील तत्त्वमीमांसा ‘प्रबोधनाची क्षितिजे’ या पुस्तकातून मांडली गेली आहे. प्रबोधन ही प्रक्रिया समाज, व्यक्ती आणि राष्ट्र यांत आधुनिकीकरण करणारी असते या मुद्याचा वेध त्या पुस्तकात घेतला आहे.

लेखकाने वेळोवेळी लिहिलेल्या लेखांचे ते संकलन आहे. त्या सर्वांचा समान धागा प्रबोधन हा असून तो मननीय आहे. पुस्तकात एकंदर सतरा लेख आहेत. त्यांपैकी सोळा लेख मराठीत, तर शेवटचा एक लेख इंग्रजीत आहे. ‘नॉन ब्राह्मीन मूव्हमेंट अँड इंडियन नॅशनल काँग्रेस’ हे त्या इंग्रजी लेखाचे नाव. छत्रपती शिवाजी महाराज, महात्मा ज्योतिराव फुले, लोकहितवादी, न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे, महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे, बाबासाहेब आंबेडकर, भाऊराव पाटील, लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर यांच्यावरचे लेख त्यात आहेत, तर काही लेख हे समाजप्रबोधनाची मागील वाटचाल व भावी वाटचाल त्यांचे समर्पक वेध घेणारे आहेत. लेखकाने त्यांचे तटस्थ, परखड व चिकित्सकपणे विश्लेषण केले आहे.