नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड, कोठुरे हा भाग पाण्याने संपन्न आहे. गव्हाची, ऊसाची किंवा द्राक्षाची शेते सर्वत्र पाहून महाराष्ट्रातील दुष्काळाचे विचार मनातून निघून जातात.

निफाड तालुक्यात कोठुरे या गावी माधवराव बर्वे हे ब्याऐंशी वर्षांचे (2018 साली) तरुण, उत्साही, संशोधक वृत्तीचे शेतकरी राहतात. ते गेल्या पंचावन्न वर्षांपासून शेतीचे जणू व्रत परिपालन करत आहेत. ते सायकलीवरून शेतात जातात. बर्वे हे आध्यात्मिक वृत्तीचे, साधी राहणी असलेले, पण ज्ञानी, अनुभवसंपन्न असे प्रसन्न व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांनी रसायनशास्त्रात पदवी मिळवली, मात्र चांगली नोकरी मिळत असूनही त्यांनी घरच्या शेतीत काम करण्याचे ठरवले. ते शेतीत नवनवे प्रयोग करत आले आहेत. ते सेंद्रीय शेतीविषयी परिसरातील शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी फिरत असतात. ते मुख्यत्वेकरून वृक्षलागवडीच्या निमित्ताने निरनिराळ्या राज्यांत भटकंती करतात. त्यांचे ते काम त्यांना महाराष्ट्राबाहेरही प्रसिद्धी व प्रतिष्ठा मिळवून देते.

शेतकऱ्यांच्या दुरवस्थेचा प्रश्न खूप चर्चेत आहे. राज्यात शेतकऱ्यांची आंदोलने चालू आहेत, पण शेतकऱ्यांच्या कर्जबाजारीपणाचा प्रश्न कायमचा सुटताना दिसत नाही. मात्र या संदर्भात सत्ताधाऱ्यांच्या सद्हेतूंविषयीच शंका घेतली, की बदलाचे वैध मार्ग काही उरतच नाहीत. फक्त राग व्यक्त करण्याकरता निदर्शने व तोडफोड करण्याचा किंवा नक्षलवाद्यांप्रमाणे बंदूक हाती घेण्याचा पर्याय उरतो. आंदोलनातून राग व्यक्त होतो, पण साध्य फारसे काही होत नाही. तेव्हा सत्ताधाऱ्यांच्या सद्हेतूंविषयी शंका न घेता, त्यांच्याशी वैचारिक संवाद साधणे योग्य होईल, पण तो संवाद साधायचा कोणी? दांभिकपणा पुष्कळ दिसला आहे. एक म्हणजे ‘स्वदेशी जागरण मंच’चा. वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी, त्यांनी कोकाकोला, कोलगेट अशा चिल्लर वस्तूंना ज्यांच्यामुळे शंभर-दीडशे कोटी रुपयांचे चलन परदेशात जाते, त्यांच्यावर - खूप विरोध दर्शवला होता; पण ज्या सोन्याच्या आयातीवर त्या काळी काही हजार कोटी रुपये परदेशात जात होते आणि आता काही लाख कोटी रुपये जातात, त्या सोन्याबद्दल तो मंच तेव्हा काही बोलला नव्हता व आताही काही बोलत नाही. दुसरा प्रश्न अगदी अलिकडचा - म्हणजे जनावरांच्या बाजारांचा. त्यात सरकारकडून दाखवलेले दोन उद्देश आहेत - एक म्हणजे, जनावरांना निर्दयपणाची वागणूक मिळू नये, हा आणि दुसरा म्हणजे, ग्राहकांना निरोगी मांस खायला मिळावे, हा. पण अंतस्थ हेतू गोमांसावर संपूर्ण बंदी आणण्याचा आहे असे सरकारचे समर्थकच ठासून सांगत आहेत.

महाराष्ट्रात तमदलगे हे शेतीसंबंधीचे सर्व पुरस्कार मिळालेले गाव आहे!... ते तेथील प्रयोगशील शेतकऱ्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. गावातील बाबासाहेब कचरे, रावसाहेब पुजारी, राजकुमार आडकुठे, वैजयंतीमाला वझे यांना शासनाने गौरवले आहे.  येथील सुरगोंडा पाटील यांनी विक्रमी लांबीची काकडी पिकवल्याची नोंद गिनीज बुकमध्ये नोंदवली आहे. नृसिंह हे तेथील ग्रामदैवत आहे.

तमदलगे हे कोल्हापूर जिल्ह्याच्या शिरोळ तालुक्याच्या त्याच नावाच्या मुख्य ठिकाणापासून अठरा किलोमीटर अंतरावर वसलेले एक छोटे गाव. तमसोमा ज्योतिर्गमय याचा अर्थ अंधार नाहीसा करणे/होणे तेलगुमध्ये असा आहे. त्यावरून गावातील अंध:कार नाहीसा करण्यासाठी गावाने हे  नाव तमदलगे हे धारण केले असावे असे म्हटले जाते. म्हणजे बाराशे एकर डोंगर आणि पाचशे एकर पिकाऊ जमीन! गावाची खरी अमानत. गावाची लोकसंख्या दोन हजार दोनशे आहे.

भारतामध्ये क्रांतिकारी शक्यता व्यक्त झाल्या, त्यांची प्रारूपे दिसू लागली, याचे नमुनेदार उदाहरण म्हणजे शेतकऱ्यांची संघटित कृती हे आहे. शेतकरी वर्गामध्ये शोषणाविरुध्दचे बंड स्वातंत्रपूर्व काळापासून सुरू आहे. त्या बंडाची सुरुवात संघटनात्मक पातळीवर अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतकांमध्ये झाली. त्या चळवळीने शेतकरी वर्गामध्ये शोषणाविरुद्ध संघटन सुरू केले. त्या बंडाचे नेते स्वामी सहजानंद सरस्वती (अध्यक्ष) आणि एन. जी. रंगा (महासचिव) होते. त्या संघटनाचे नेते क्रांतिकारी होते. आचार्य नरेंद्र देव, राहुल सांकृत्यायन, मुझफर अहमद, ए. के. गोपालन, बिनय कृष्ण चौधरी, हरकिशन सिंह, सुरजित, एस रामचंद्र पिले, अमर राम इत्यादी. अशी नावे त्यांच्या बरोबर होती. त्यांनी शेतकऱ्यांना त्यांचा अधिकार मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला. त्या बंडामध्ये राष्ट्रीय पातळीवर क्रांतिसिंह नाना पाटील, गोदावरी परुळेकर व अशोक ढवळे या तीन मराठी नेत्यांनी किसान सभेचे नेतृत्व केले. त्यांनी शेतकरी वर्गाला शोषणाच्या विरुद्ध संघटित केले. किसान सभेची महाराष्ट्राशी संबंधित तीन महत्त्वाची बंडे आहेत. ती सामुहिकपणे लढवली गेली. त्या बंडानी सरकार, राज्यसंस्था आणि धोरणनिर्माते यांच्यापुढे आव्हान निर्माण केले. शिवाय, त्यांच्या बंडामध्ये पर्यायी धोरणाची संकल्पना दिसते; तसेच, वंचितापासून विकासाची सुरुवात करण्याचा दावा दिसतो. अखिल भारतीय किसान सभा ही संघटना शेतकरी वर्गामध्ये क्रांतिकारी बदल करण्यासाठी 1936 पासून प्रयत्न करत आहे. त्या संघटनेने शेतकऱ्यांची बंडे घडवून आणली आहेत. सभेची स्थापना लखनौमध्ये झाली.

नाशिकच्या निफाड तालुक्यातील पिंपळस नावाचे छोटेसे गाव आणि पृथ्वीच्या दक्षिण टोकावरील बर्फाळ अंटार्क्टिक खंड यांचा संबंध काय? उत्तर एकच. अशोक सुरवडे!

अशोक हा विलक्षण आणि बहुगुणी माणूस आहे. मी त्याच्या शेतीतील कर्तृत्वाची कहाणी ऐकून त्याला फोन केला. गप्पांच्या ओघात तो अगदी सहजतेने म्हणाला, ''मी अंटार्क्टिका खंडावर जाऊन पेंग्वीन पक्ष्यांवर संशोधन केलं आहे.'' मी तीनताड उडालो. नाशिकमधील एक शेतकरी अंटार्क्टिकाला जातो? आणि त्याला तेथे जाऊन पेंग्वीन पक्ष्याबद्दल संशोधन करावेसे वाटते? एक ना अनेक प्रश्न माझ्या मनात रूंजी घालू लागले. अशोकशी बोलताना केवळ त्या प्रश्नांची उत्तरे मिळाली नाहीत, तर ज्ञानोत्सुक महाराष्ट्राचे प्रतीकात्मक चित्रदेखील नजरेस पडले.

अशोकचा जन्म शेतकरी कुटुंबातला. त्याने Soil Microflora या विषयाच्या ओढीने पुण्यात कॉलेज शिक्षणाकरता मायक्रोबायोलॉजीला प्रवेश घेतला. त्याने बायो डायव्हर्सिटी या विषयाचादेखील अभ्यास सुरू केला. अभ्यासप्रकल्पांच्या निमित्ताने त्याला भटकंती, गिर्यारोहण आणि 'वाईल्ड लाईफ' यांची आवड निर्माण झाली.

धर्मा पाटील या शेतक-याने विष पिऊन आत्महत्या केली, ती सुद्धा मंत्रालयात! मी ती बातमी कळल्यापासून अस्वस्थ आहे. मी सर्व व्यवहार करत आहे, पण बेचैन आहे. रघुनाथदादा पाटील या शेतकरी संघटनेच्या गटनेत्याने टीव्हीवरील एका चर्चेत म्हटले, की अशी पहिली सहकुटुंब आत्महत्या वर्ध्याला पंचवीस-तीस वर्षांपूर्वी झाली, तेव्हापासून साठ-सत्तर हजार आत्महत्या घडून आल्या आहेत. त्यांनी त्या घटनेचे करुण वर्णन केले तेव्हापासून तर माझ्या मनातील अस्वस्थता खोल रुतून बसली आहे - सारखी वर येते. काय करावे - कोणा कोणाशी बोलावे - नित्य व्यवहारात त्या अस्वस्थेतेचा उल्लेख करावा का? काही सुचत नाही.

का करत आहेत शेतकरी आत्महत्या? त्यांची दुर्दशा तर पुरातनकाळापासून, इतिहासकाळापासून ऐकत आलो आहोत. मी मराठवाड्यात भूक मुक्ती मोर्च्यात सामील होतो. ज्या गावी पदयात्रेचा मुक्काम असे तेथे रात्री ग्रामस्थांबरोबरच्या गप्पांत आत्महत्यांचा विषय हमखास निघे. तेव्हा आत्महत्या विदर्भात होत होत्या. त्यांचे लोण मराठवाड्यात आले नव्हते. लातूर जिल्हाच्या एका खेड्यात रहिवासी म्हणाले, की आमच्या मराठवाड्यात शेतकऱ्यांचे दारिद्र्य पुरातन आहे, पण म्हणून आम्ही आमचे जीव नाही दिले!

नाशिक जिल्ह्यातील निफाडजवळील कोठुरे गावाचे जगन्नाथ खापरे हे द्राक्ष उत्पादन व त्यासाठी परकीय बाजारपेठ निर्माण करण्यासाठी मागील पंचेचाळीस वर्षांपासून झटत आहेत. त्यांनी त्यांच्या स्वत:च्या चाळीस एकर शेतीत द्राक्षांच्या बागा फुलवल्या आहेत. खापरे यांचा द्राक्ष उत्पादन व निर्यात यांतील अनुभव द्राक्ष बागायतदारांसाठी उपयुक्त असाच आहे. जगन्नाथराव यांचा जन्म 1947 चा. जगन्नाथ यांना बालपणापासून शेतीची ओढ लागली. प्राथमिक शाळा गावातच होती. त्यामुळे त्यांचा सारा वेळ शेतावर जाई. ते हायस्कूलला लासलगावला गेले. तरी सुट्टी मिळाली, की लगेच गावी येत आणि शेतातच दिवस काढत. पुण्याला कॉलेजला गेले तरी त्यांची तीच अवस्था! बैल,औत असेच विषय सारखे त्यांच्या डोक्यात असत. त्यांनी त्यावेळी मोटदेखील हाकली. ते म्हणतात, “शिक्षण आणि शेती हा वारसा मला वडिलांकडून लाभला. माझे वडील फक्त सातवी शिकलेले होते. पण पुढे ते ट्युशन लावून इंग्रजी शिकले.”

मी बैलगाडीचा जन्म कधी झाला ते सांगू शकत नाही. मात्र मी शेती करत असताना 1970 साली माझ्या वाडवडिलांपासून वापरात असलेली लाकडापासून, बनवलेली बैलगाडी नामशेष होत चालली आहे. शेतकरी बैलगाडी ग्रामीण भागात मालवाहतुकीसाठी आणि प्रवासासाठी वापरत. विद्यमान बैलगाडी लाकडापासून न बनवता लोखंडापासून बनवली जाते. लोखंडी बैलगाडी ऊस वाहतुकीसाठी व शेतीकामासाठी वापरली जाते. बैलाच्या मानेवर असणारे जू मात्र अजूनही लाकडाचे आहे, तेव्ढीच एक खूण शिल्लक आहे, पण बैलगाडीचा प्रवासासाठी होणारा वापर जवळजवळ बंद पडला आहे.

शेतीची अनेक कामे बैलांच्या ताकदीच्या मदतीने केली जात. उदाहरणार्थ नांगरट, वखरणी इत्यादी. बैलगाडी ही बैलांच्या ताकदीद्वारा ओढली जाते. शेतकऱ्याच्या दावणीला बैल जास्त असतील तर तो शेतकरी श्रीमंत समजला जायचा. बैल हे शेतकर्‍यांचे वैभव समजले जायचे. बैलांच्या श्रमाबद्दल, त्याच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त करणारा बैलपोळा सण उत्साहाने साजरा केला जायचा. तो उत्साह यांत्रिकीकरणामुळे संपला आहे. पोळ्याला खर्‍या बैलांऐवजी मातीच्या प्रतिकृतीची पूजा करणे उरले आहे.

साधारणपणे, बैलगाडी ओढण्यासाठी दोन बैलांची आवश्यकता असते. बैलांच्या मानेवर जे लांब, आडवे, गुळगुळीत केलेले लाकूड असते त्याला जू म्हणतात. जुवाच्या दोन्ही टोकांला भोके पाडून टिपर्‍यासारखी दोन लाकडी दांडकी बसवतात, त्यांना शिवळा म्हणतात. शिवळा व बैलाची मान यांना बांधून ठेवणार्‍या सुती मफलरसारख्या पट्ट्याला जोते म्हणतात. जू हे लिंबाच्या झाडापासून बनवले जाते. लिंबाचे लाकूड उन्हामध्ये व घर्षणाने गरम होत नाही, फाटळत नाही व टिकाऊ असते.

नाशिक जिल्ह्यातील ओझरचे भरत कावळे पाण्याच्या वितरणाचे प्रश्न समाधानकारक पद्धतीने सोडवण्यासाठी गेल्या पस्तीस वर्षांपासून झटत आहेत. हे पाणी धरणाचे. त्याचे वाटप शेती, उद्योग व घरगुती वापर यासाठी प्रथम होत असते. शेतीच्या वाट्याला आलेले पाणी कळले, की कावळे यांचे काम सुरू होते. त्यासाठी त्यांनी शेतकऱ्यांच्या ‘पाणी वापर’ संस्था निर्माण केल्या आहेत. तशी तरतूद कायद्यात आहे. कावळे त्या कामामध्ये योग्यता आणण्यासाठी प्रयत्नशील असतात. पाणी वितरण करण्याचे नियोजन व ते प्रत्यक्ष वितरीत करण्याची पद्धत योग्य नसल्यामुळे महाराष्ट्रामध्ये त्या पाण्याची खूप हानी व चोरी होत आहे. ती टाळणे व शेतकऱ्यांच्या वाट्याला येणारे पाणी ते लाभदायी पद्धतीने वापरतील यासाठी त्यांच्यामध्ये शिस्त आणणे हे कावळे यांचे कार्य आहे. कावळे पाणी वितरणाच्या क्षेत्रात भरीव कार्य करत आहेत. पाणीवापर संस्थेचे उद्दिष्ट सुयोग्य, सुनियंत्रित व काटेकोरपणे पाण्याचे नियोजन करणे हे आहे. त्यासाठी संस्थेमध्ये शिस्त, संयम व सातत्य या गुणांची जोपासना करणे महत्त्वाचे आहे. कावळे तेच विचार शेतकऱ्यांमध्ये रूजवण्याचा प्रयत्न करत असतात.