दुसरे ग्रंथकार संमेलन 1885 साली, म्हणजे पहिल्या ग्रंथकार संमेलनानंतर सात वर्षांनी भरले. मधील सहा वर्षें काहीही घडले नाही! दुसरे संमेलनही पुण्यात सार्वजनिक सभेच्या दिवाणखान्यात भरले. ते पुण्यात 28 मे 1885 रोजी भरले. त्या संमेलनास अडीचशेच्यावर ग्रंथकार उपस्थित होते. त्या संमेलनासाठी पुन्हा पुढाकार घेतला तो महादेव गोविंद रानडे यांनीच. त्यानिमित्त एक विनंतिपत्रक प्रसिद्ध झाले होते. त्या पत्रकावर रानडे यांच्या बरोबरीने गोपाळ गणेश आगरकर, का.बा. मराठे आदी मान्यवरांच्या सह्या होत्या. पत्रकात संमेलनाचा उद्देश पुन्हा त्याच प्रकारे लिहिला गेला आहे - मराठीतील सर्व ग्रंथकारांनी एकत्र यावे आणि मराठी भाषेचा विचार साकल्याने व्हावा, ग्रंथकारांची एकमेकांशी ओळख व्हावी. त्या संमेलनासाठी लोकांकडून सूचना मागवण्यात आल्या होत्या. सूचना करणाऱ्यांत महात्मा फुले, जंगली महाराज, डॉ. कान्होबा रामछोडदास कीर्तिकर, महादेव चिमणाजी आपटे आदी मान्यवरांचा समावेश आहे. त्या संमेलनाचा वृत्तांत ‘केसरी’मध्ये आला होता- “गेले रविवारी जोशीबाबांचे दिवाणखाण्यात ग्रंथकर्त्यांची सभा भरली होती. शे-सव्वाशे ग्रंथकार आले होते.

अखिल भारतीय साहित्य संमेलन हा साहित्यावर प्रेम करणाऱ्या वाचकांचा, साहित्यिकांचा आणि ग्रंथ प्रकाशित करणाऱ्या प्रकाशकांच्या आनंदाचा वार्षिक सोहळा असतो. त्यानिमित्ताने लेखक, वाचक, प्रकाशक, ग्रंथविक्रेते एकत्र येतात आणि व्याख्याने, परिसंवाद, कवीसंमेलन यांनी ते साहित्य संमेलन तीन दिवस विविध अंगांनी फुलत जाते. 

साहित्य संमेलनांची सुरुवात 11 मे 1878 रोजी पुण्यात झाली. तेव्हा त्या संमेलनाचे नामाभिधान होते ‘ग्रंथकार संमेलन’ आणि त्याचे अध्यक्ष होते न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे. पूर्वार्धात मराठी भाषेची अवस्था तेव्हाही चांगली नव्हतीच. मराठी भाषेला पुन्हा नव्याने बहर यावा, ग्रंथकारांना उत्तेजन मिळावे, वाचक-ग्रंथकार यांचा मिलाफ व्हावा; निदान ग्रंथकारांची एकमेकांत नीट ओळख तरी व्हावी म्हणून रानडे आणि लोकहितवादी गोपाळ हरी देशमुख यांनी पुढाकार घेऊन 1878 साली आधी ग्रंथोत्तेजक मंडळाची स्थापना केली. दोघांनी ‘ज्ञानप्रकाशा’त जाहीर पत्रक प्रसिद्ध केले आणि वाचकांसमोर मंडळाची कल्पना मांडली. तो दिवस होता, 7 फेब्रुवारी 1878. पहिले ग्रंथकार संमेलन हिराबागेत झाले. साहित्य संमेलनांची पहिली ती सुरुवात होय.

‘गाथासप्तशती’ म्हणजेच ‘गाथासत्तसई’ हा महाराष्ट्री प्राकृत भाषेतील आद्य काव्यग्रंथ! तो इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात निर्माण झाला. तो महत्त्वाचा प्रमाणग्रंथ आहे. त्यामुळे दोन हजार वर्षांपूर्वीच्या सांस्कृतिक इतिहासाचा मागोवा घेता येतो. महाराष्ट्र संस्कृती, मराठी भाषेची जडणघडण, तिचा उगम व विकास, भाषेची प्राचीनता आणि मौलिकता या गोष्टी त्या काव्यग्रंथामधून सिद्ध होतात. ‘अभिजात मराठी भाषा समिती’ने मे 2013 साली तो अहवाल शासनाकडे सुपूर्द केला आहे. ती समिती महाराष्ट्र शासनानेच नियुक्त केली होती. तिनेही मराठी भाषेच्या अस्तित्वाचे लिखित पुरावे दर्शवण्यासाठी त्या ग्रंथाला प्रमाणभूत मानले आहे. ‘नाणेघाट’ (तालुका जुन्नर) येथे इसवी सनपूर्व दोनशेवीसमधील शिलालेख सापडला आहे. अशा मराठी भाषेच्या खुणा सातवाहन राजवटीपर्यंत सापडतात. 
सातवाहन राजवट इसवी सनपूर्व 250 ते इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकापर्यंत महाराष्ट्रात होती.

‘गाथासप्तशती’ हा ग्रंथ पहिल्या शतकात ‘हाल सातवाहन’ या राजाने सिद्ध केला. सातवाहन राजांनी त्यांचा राज्यविस्तार थेट उत्तरेपर्यंत नेला. त्यामुळे तो ग्रंथ भारतातील विविध ठिकाणी प्रसारित झाला. संस्कृत कवी बाणभट्ट, राजशेखर यांनी त्यांच्या काव्यग्रंथात ‘गाथासप्तशती’ ग्रंथाचा उल्लेख आणि गौरव केला आहे, तर पाश्चात्य जर्मन पंडित ‘वेबर’ यांनीही त्या ग्रंथाचा परिचय पाश्चात्य जगताला करून दिला आहे. अशी ती ‘लोकगाथा’ जागतिक परिमाण लाभलेली आहे.

महिकावतीची बखर हे इतिहासाचार्य वि.का. राजवाडे यांनी लिहिलेले पुस्तक आहे. त्या पुस्तकाची पहिली आवृत्ती १९२४ साली तर दुसरी आवृत्ती १९९१ साली प्रकाशित झाली. राजवाडे यांना ती बखर कल्याणच्या सदाशिव महादेव दिवेकर नामक व्यक्तीने वसईच्या हिरा हरी भंडारी यांच्याकडून मिळवून दिली होती. ती बखर राजवाडे यांच्या धुळे येथील संस्थेत आहे. 

महिकावती म्हणजे माहीम. हे माहीम म्हणजे पालघर जिल्ह्याच्या केळवे-माहीममधील माहीम. त्या बखरीत उत्तर कोकणचा इतिहास आहे. ती साधारणपणे चौदाव्या शतकात लिहिली गेली. बखरीमधील इतिहास काळ शके १०६० पर्यंत (सन ११३८) मागे जातो. आतापर्यंत सापडलेल्या सर्व बखरींमध्ये ती अत्यंत जुनी अशी बखर आहे. त्या बखरीची एकूण सहा प्रकरणे असून त्यात विविध प्रकारची माहिती दिली आहे. 

‘ज्ञानेश्वरी’ हा संत ज्ञानेश्वरांचा प्रसिद्ध ग्रंथ होय. ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ असे नाव त्या ग्रंथाला दिलेले नाही. ‘भावार्थदीपिका’ हे ज्ञानेश्वरीचे मूळ नाव होय. ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथाला ‘देशीकार लेणे’ असे संबोधतात. ‘ज्ञानेश्वरी’ ही भगवदगीतेवर लिहिलेली टीका होय. त्या टीकाग्रंथात सुमारे नऊ हजार ओव्या आहेत. भगवदगीतेतील तत्त्वज्ञान त्यात उपमादृष्टांताच्या आधारे सुलभतेने सांगितले आहे. आध्यात्मिक विषयाचे काव्यमय विवेचन या दृष्टीने तो ग्रंथ लोकोत्तर मानावा लागेल. ज्ञानेश्वरीत काव्य आणि तत्त्वज्ञान यांचा सुंदर मिलाफ आहे. भगवदगीतेवर आत्तापर्यंत अनेक टीकाग्रंथ निर्माण झाले. परंतु, त्या सर्व टीकांमध्ये लोकप्रिय आहे ‘ज्ञानेश्वरी’. ज्ञानेश्वरीस तिची रचना, विस्तारित आशय व काव्यात्मता यांमुळे गीतानिरपेक्ष स्वतंत्र अनन्य स्थान लाभले आहे.

अरूणा ढेरे व प्रशांत तळणीकर यांनी ‘कल्हण पंडित यांच्या ‘राजतरंगिणी’ या नावाच्या मूळ संस्कृत भाषेतील ग्रंथाचा मराठीत केलेला अनुवाद सरहद (संजय नहार), खडके फाऊंडेशन व चिनार प्रकाशन यांनी 2017 साली प्रकाशित केला आहे. इतिहासाचे कुतूहल व काव्याची जाण असणाऱ्यांनी तो ग्रंथ वाचणे जरूरीचे आहे. भारताच्या प्राचीन इतिहासाचा एकमेव लिखित लेखाजोखा म्हणून त्याला आंतरराष्ट्रीय महत्त्व आहे. ‘राजतरंगिणी’ हे काव्य आणि इतिहास या दोघांचे बेमिसाल मिश्रण आहे. कल्हणाने त्या ग्रंथासाठी शेकडो ऐतिहासिक पुरावे धुंडाळले आहेत, तपासले आहेत. त्या सर्वांना एकत्र करून ते सुसंगतपणे लावण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्याने ऐतिहासिक घटनांना कालक्रमात बसवले आहे. त्याने सप्तर्षी शक ही कालगणना वापरली आहे. सप्तर्षी हे एका नक्षत्रावरून दुसऱ्या नक्षत्रावर शंभर वर्षांनी जातात. ती पद्धत बृहत संहिताकार वराहमिहिर यानी कालगणनेची शोधली असे कल्हण नोंदवतो. त्याने स्वतः ग्रंथ कोणत्या काळात सुरू झाला, त्याचे लेखन कधी झाले हे नमूद करून ठेवले आहे.

भारतात पहिला छापखाना गोव्याला 1556 मध्ये आला. तेथून भारतात मुद्रणयुग अवतरले. भारतीय भाषांतील मजकूर रोमन लिपीत छापण्याचे काम सुरू झाले. फादर स्टीफन्स यांचा ‘ख्रिस्तपुराण’ हा मराठी ग्रंथ 1616 मध्ये रोमन लिपीत छापला गेला. विल्यम कॅरे यांचे ‘A Grammar of the Mahratta Language’ हे पुस्तक म्हणजे ‘देवनागरी मुद्राक्षरे वापरून छापले गेलेले पहिले मराठी पुस्तक’ होय. ते 1805 मध्ये कोलकात्याजवळ श्रीरामपूर (सेरामपूर) येथे प्रकाशित झाले. पण शरद गोगटे यांनी मिरज आणि तंजावर येथे 1805 मध्येच झालेल्या देवनागरीतील ग्रंथमुद्रणाची माहिती दिली आहे (पुस्तक - मराठी प्रकाशनाची दोनशे वर्षें). ‘बालबोधमुक्तावली’ हे पुस्तक तंजावरच्या ‘नवविद्याकलानिधी’ मुद्रणालयात छापले गेले, तर श्रीमद्भगवद्गीतेतील श्लोकांचे तांब्याचे ठसे करून, लाकडी मुद्रणयंत्र वापरून लाखी शाईने गीतेच्या दोनशे प्रती मिरजेला छापल्या गेल्या. त्यामागे नाना फडणीस यांची प्रेरणा होती.

गणपत कृष्णाजी पाटील यांनी मराठी मुद्रण-प्रकाशनाची मुहूर्तमेढ 1831 मध्ये रोवली. त्यांनी ‘पंचांग’ छापले आणि विशेष म्हणजे छपाईसाठी गाईच्या तुपातील शाई तयार केली! देशी भाषांतून लिहिलेल्या पुस्तकांना पारितोषिके देण्याची योजना ‘हैंद शाळा आणि शाळा पुस्तक मंडळी’तर्फे 1825 मध्ये जाहीर झाली. ‘दक्षिणा प्राइज कमिटी’ 1851 मध्ये स्थापन झाली. त्यांच्याकडून ग्रंथप्रकाशनाला आर्थिक सहकार्य मिळू लागले.

नाशिकच्या ‘कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान’चे विनायक रानडे. ते प्रतिष्ठानचे विश्वस्त आणि वाचनालय समितीचे अध्यक्ष आहेत. रानडे हा माणूसच अवलिया आहे. त्यांच्या कल्पनेतून साकारलेली ‘ग्रंथ तुमच्या दारी’ ही योजना अटकेपार झेंडे रोवत आहे. त्या योजनेचा गेल्या सहा वर्षांतील प्रवास थक्क करणारा आहे.

आजच्या नेटयुगात संगणकाच्या पडद्यावर क्षणार्धात ग्रंथच्या ग्रंथ, पुस्तकेच्या पुस्तके आणि वैचारिक मंथन उपलब्ध होऊ शकते, या पार्श्वभूमीवर रानडे यांची ‘ग्रंथ तुमच्या दारी’ ही योजना लक्षणीय ठरते. रानडे यांना ही कल्पना सुचली तरी कशी? ते म्हणतात, ''वाचनालय ही महाराष्ट्राची गेल्या दीडशे वर्षांची परंपरा आहेच; पण ग्रंथालयापर्यंत न जाताही पुस्तक घरी आणून मिळाले, निदान घराच्या अगदी जवळ उपलब्ध झाले तर वाचक ग्रंथ- पुस्तकांकडे अधिक वेगाने आकृष्ट होतील असे वाटले. त्यातून या कल्पनेचा जन्म झाला. प्रतिष्ठानचे वाचनालय तर सुरू होतेच. ‘ग्रंथ तुमच्या दारी’ ही कल्पना डोक्यात आल्यावर कामाला लागले."

सर ज.जी. उपयोजित कला संस्थेचे (जे.जे. इन्स्टिट्यूट ऑफ अप्लाईड आर्ट) ग्रंथपाल म्हणून काम केलेले सुधाकर शांताराम क्षीरसागर हे पुस्तकवेडे आहेत. उपयोजित कलेची लायब्ररी सुरू झाली ती देणगीदाखल मिळालेल्या काही पुस्तकांवरून. प्रा. हणमंते यांनी कला विषयांवरील जुनी पुस्तके मिळवून दोन कपाटांमध्ये स्थानापन्न करण्याचे काम केले. हळुहळू, त्यांमध्ये ग्राफिक, मॉर्डन पब्लिसिटी, नोवम अशा परदेशी तसेच, कॅग, मार्गसारख्या देशी नियतकालिकांची भर पडू लागली. हणमंते यांनी यामध्ये व्यक्तिश: लक्ष घातले. जाहिरात कलेवरील बहुतांशी पुस्तके त्यात जमा तर झालीच, शिवाय पेंटिंग, वास्तुशास्त्र, शिल्पकला आदी विषयसुद्धा वाचनालयाने आपलेसे केले व जे.जे.च्या वाचनालयाला ‘संदर्भ वाचनालय’ म्हणून महत्त्व प्राप्त झाले. स्वतंत्र असे ग्रंथपाल व साहाय्यक ग्रंथपाल अशी पदेही निर्माण झाली.

मंजरथ हे गाव बीड जिल्ह्यातील माजलगाव या तालुक्याच्या गावापासून दहा किलोमीटर अंतरावर गोदावरी व सिंधुफेणा या नद्यांच्या संगमावर वसले आहे. ते मार्जारतीर्थ म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्या गावाचे रामचंद्र दीक्षित. त्यांचा अडीचशे-तीनशे वर्षांचा जुना वाडा मंजरथ येथे उभा आहे!

मंजरथ हे गाव टेकडीवजा थोड्या उंचीवर वसले आहे. गावाची लोकसंख्या तीन-साडेतीन हजार असेल. सतराव्या शतकात जेव्हा वाडा बांधला गेला तेव्हा गावाची लोकसंख्या तीनशेच्या दरम्यान असावी.