I am Miya ; My serial number in NRC
is 200543
I have two children
another is coming next summer
will you hate him?
as you hate me!

ही आहे सध्या ‘मिया पोएट्री’मध्ये गणली जाणारी आणि गाजणारी ‘मिया पोएम’ म्हणजे मिया कविता! आसाममधील बांगलाभाषी मुसलमानांची व्यथा व्यक्त करणारी ही एक कविता. महाराष्ट्रामध्येही दलितांची व्यथा व्यक्त करणारा ‘विद्रोही कविता’ हा काव्यप्रकार जन्माला आलात्याशी ‘मिया पोएट्री’ची तुलना करण्याकडे काही लोकांचा कल आहे -  तोच कवितेचा ‘विद्रोही’ मार्ग आसाममधील बांगलादेशी मुस्लिमांनी ‘मिया पोएट्री’ या नावाने रूढ केला आहे. मात्र त्या कवितांतील आशय आणि त्यांचा उद्देश पाहता, त्यांची तुलना मराठी विद्रोही कवितेशी करणे चुकीचे ठरेल. खरेतर, विद्रोहीपण ही दलित तरुणांमधील ऊर्जा होती, तिला संवेदनेचा, निर्मितीचा बाज होता. विद्रोही कवितांमुळे दलितांच्या प्रश्नांकडे लक्ष वेधले गेले. परिणामी दलित चळवळ काही प्रमाणात पुढे गेली. उलट, ‘मिया पोएम’ दोन समाजात संघर्षाची ठिणगी पाडण्यास कारणीभूत ठरतील काय अशी भीती वाटते.

सुरेश भट यांच्यानंतरच्या पहिल्या फळीतील समग्र रचनाकारांनी भट यांच्या शैली व भाषा यांचे अनुकरण केले. त्यांतील काहींच्या गाजलेल्या गझला सुरेश भट यांच्याच वाटतात...

गझल हा पद्यप्रकार मराठी वाङ्मयात दाखल होऊन अर्धशतक लोटले असले तरी अजून, समीक्षकांना ती विधा दखलपात्र वाटत नाही. गझल ही वाङ्मयाच्या मुख्य प्रवाहात अंतर्भूत का केली जात नाही? त्यास कारणीभूत कोण? गझलेला तंत्रानुगामी ‘कृतकविधा’ संबोधणारे छंदोविहीन, अनाकलनीय, अमूर्त रचनाकर्ते कवी व समीक्षक यांचे अज्ञान की त्यांचा गझलेबद्दलचा आकस?

अंतराळात ‘झीनिया’चे फूल फुलले’ या बातमीने माझे लक्ष वेधून घेतले. ती बातमी १७ जानेवारी २०१६ ला प्रसिद्ध झाली होती. बातमीशेजारीच नारिंगी रंगाच्या त्या फुलाचे सुंदर छायाचित्रही होते. तो चमत्कार अमेरिकेच्या अवकाश संशोधन केंद्रातील शास्त्रज्ञांच्या प्रयत्नांमुळे घडला होता. पण मला आनंद झाला तो आणखी एका कारणाने, की त्यामुळे एका मराठी कवीचे स्वप्नच जणू साकार झाले! तो कवी म्हणजे कविवर्य केशवसुत - आधुनिक मराठी कवितेचे जनक. केशवसुतांच्या ‘झपूर्झा’ या गाजलेल्या कवितेतील शेवटचे कडवे असे आहे.

‘सूर्यचंद्र आणिक तारे
नाचत सारे हे प्रेमभरे
खुडित खपुष्पे फिरति जिथे
आहे जर जाणे तेथे
धरा जरा नि:संगपणा
मारा फिरके मारा गिरके
नाचत गुंगत म्हणा म्हणा-
झपूर्झा! गडे झपूर्झा!’

बालकवी यांची शंभरावी पुण्यतिथी झाली. बालकवींचा मृत्यू तिशीच्या आत झाला. बालकवी यांचे अपघाती निधन 17 एप्रिल 1918 या दिवशी झाले. त्यांच्या पत्नी पार्वतीबाई यांच्या आत्मचरित्रात तशी नोंद आहे. काहींनी तो दिनांक 5 मे असा नोंदला आहे. तिथी मात्र चैत्र वद्य नवमी हीच आहे.

लोककवी वामनदादा कर्डक म्हणजे आंबेडकरी विचारांचे सर्जनशील वादळ. त्यांनी त्यांच्या काव्यप्रतिभेने आणि पहाडी आवाजाने त्यांचे प्रेरणास्रोत व उद्धारकर्ते अशा बाबासाहेबांचा सांगावा खेड्यापाड्यांत पोचवला. त्या ध्येयवेड्या भीमशाहिराने त्यांचे सर्व आयुष्य आंबेडकरी चळवळीसाठी वेचले; भीमकार्याची महती जगाला सांगितली.

वामनदादा कर्डक यांचा 15 ऑगस्ट 1922 हा जन्मदिन. त्यांचा जन्म नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील देशवंडी या खेड्यात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव तबाजी कर्डक, आईचे नाव सईबाई. त्यांचा मोठा भाऊ सदाशिव तर धाकटी बहीण सावित्री होती. लहान वामन गुरेढोरे सांभाळायचा. गावचा संबंध तो तितकाच, कारण वयाच्या दहाव्या वर्षी वामनराव आईवडिलांसमवेत मुंबईस आले. गावी जी तुटपुंजी शेती होती त्यावर कुटुंबाचा चरितार्थ चालणे मुश्किल होते. त्यांचे बालपण गरिबीत आणि खडतर अशा परिस्थितीत गेले. त्यांनी बालपणी खेळण्याच्या आणि शिकण्याच्या वयात आईसोबत कोळशाच्या वखारीत कोळसा वेचण्याचे काम केले. त्या दरम्यानच, त्यांची जेमतेम अक्षरओळख झाली. लिहितावाचता येऊ लागले.

प्रफुल्ल शिलेदार यांच्या ‘पायी चालणार’ या नव्या कवितासंग्रहात एक कविता आहे, ‘कवीला पडलेले पुस्तक प्रकाशनविषयक दु:स्वप्न’. ती कविता वाङ्मयीन व्यवहाराचे अंत:स्तर खरवडून काढते. ती केवळ आजच्या काळातील कवीच्या दु:स्वप्नाचे वेध घेते असे नाही; सर्व काळात परिस्थिती तशीच असते. कविता ही कवीची मूल्यवान निर्मिती असते, तरीही ती लोकांपुढे सादर करताना कवीच्या मनाची स्थिती दु:स्वप्नासारखी का असते? प्रश्न कायम असला, तरी ते वास्तव आहे. कवीला समजून घेणारे, त्याला मनापासून दाद देणारे भोवतालचे लोक, त्यांची कवितेकडे पाहण्याची बरीवाईट दृष्टी या बाह्य गोष्टींचे दडपण कवीवर असतेच; पण त्यापेक्षा कविता लिहिणारे कवीचे नितळ मन त्या सगळ्यात गढूळ होऊन जाईल की काय अशी धास्ती कवीला असते. खरी कविता भिडस्त असते. ती सावधपणे न्याहाळत असते प्रकाशन समारंभाच्या प्रसंगीचा भवताल. संग्रहातील कवीला पडलेले ‘पुस्तक प्रकाशनविषयक दु:स्वप्न’ या कवितेतील कवीसारखे.

त्या पार्श्वभूमीवर ‘पायी चालणार’ या संग्रहातील कविता वाचकांना जणू व्रतस्थपणे आणि शब्दांच्या पलीकडे सांगतात, की ‘आम्ही पायी चालणार!’

‘जंगलगाथा’ ही, कवी रमेश सावंत यांची जंगल आणि आततायी प्रवृत्तीचा मानव यांच्यातील संघर्षाचे आशयसूत्र पकडून लिहिलेली मालिका कविता आहे. ती सर्वार्थांनी अभिनव अशी काव्यकलाकृती आहे. महत्त्वाचा आशयविषय असलेली नाविन्यपूर्ण अशी ती कलाकृती मराठी साहित्यात मोलाचा ठसा उमटवील असा विश्वास मला वाटतो.

मी व कवी रमेश सावंत असे आम्ही दोघे अधुनमधून भेटत असतो. साधी राहणी, प्रेमळ स्वभाव, सालस व मृदुभाषी असे ते व्यक्तिमत्त्व आहे. दुसऱ्याचा आदर करणे हा त्यांचा स्वभावधर्म. त्यांनी माणसांबद्दलची आत्मीयता जणू काळीजगुंफेत कोरून ठेवली आहे! साहजिकच, त्यांनी प्रेमळ नात्याने जोडलेली माणसे अनेक आहेत.

कवी रमेश सावंत यांचा पहिला कवितासंग्रह ‘गहिवर’ 2012 साली प्रसिद्ध झाला. त्या संग्रहाला राज्यस्तरीय पाच पुरस्कार प्राप्त झाले. पुढे, 2014 ते 2016 या दोन वर्षांत, त्यांचे चार संग्रह प्रसिद्ध झाले : ‘ती चिनारची झाडे’ - जून 2014, (हिंदी कवितांचा मराठी अनुवाद), ‘ओस की बूंद’ - डिसेंबर 2014, (बाळ राणे यांच्या मराठी हायकूंचा हिंदी अनुवाद), ‘एकांतातील कविता’ - 2016, ‘सूर गजलेचे’ - 2016. त्यांच्या प्रसिद्ध झालेल्या काव्यसंग्रहांचा कालावधी लक्षात घेता, त्यांच्या काव्यलेखनाला त्या काळात उत्स्फूर्तपणे बहर आला असावा. तो त्यांच्या स्वेच्छानिवृत्तीनंतरचा काळ आहे हे लक्षात घेतले पाहिजे.

‘ह्या एका दुअेसाठी’: दु:ख-दैन्य-दास्य यांचे संचित!’

मनोहर विभांडिक यांची कविता सर्व पुर्वसूरींना दूर सारून अभिव्यक्त झाली आहे हे त्यांचे यश. ते गेली चार दशके कविता लिहीत आहेत. मनोहर यांची कविता ग्रामीण, दलित, नागर, महानगरी, स्त्रीवादी, सामाजिक अशा कोणत्याच चौकटीत आस्वादता येत नाही. कवी ती अंशतः आत्मचरित्रात्मक आहे, ती गाव सोडून शहरात स्थिरस्थावर होऊ पाहणाऱ्या आणि मध्यमवर्गात स्थिरावलेल्या कोणत्याही माणसाचे आत्मचरित्र ठरेल एवढी प्रातिनिधीक आहे. मनोहर यांचे अनलंकृत, सुबोध भाषा हे वैशिष्टय. ते प्रतिमांच्या राशीची आरास न मांडता थेट अनुभवाला भिडतात.

बेचाळीस कवितांचा समावेश एकशेअठ्ठावीस पानांच्या कवितासंग्रहात आहे. त्या दीर्घ आहेत. काही कवितांची शीर्षके कुंकू, उत्खनन, गल्ला, पगार, देखावा, दप्तर, निरोप अशी एकाक्षरी असली तरी बहुतेक शीर्षके विधानात्मक आणि अन्वयार्थक आहेत. ‘वडिलांच्या खांद्याइतकी उंच जागा’, ‘वडील आठवतात एखाद्या प्राचीन संस्कृतीसारखे’, ‘देव आमच्या घरी वर्षभर राबायचे’, ‘आईच्या डोळयांभोवतीची काळी वर्तुळे’, ‘हिशेब दुकानदारांचा आणि वडिलांचा’, ‘हा जरीचा कपडा टोचेल तुला’, ‘मुलगा माझा शिकत आहे’, ‘मी शोधत आहे, साधू मागे वळून पाहणारा’, ‘झोपेविषयी जागेपणी केलेले चिंतन’अशी शीर्षके हे कवितासंग्रहाचे वजन आहे. एका कवितेचे शीर्षक ‘चुलीवरची मिसळ’ असेही आहे. ते प्रादेशिक आविष्कार समजावून घ्यायला उपयोगी ठरावे.

मी शिक्षक म्हणून मुंबई महानगरपालिकेच्या शाळेत गेली चोवीस वर्षें कार्यरत आहे. मला माझा मी शिक्षक म्हणून शाळेत रूजू झाल्याचा पहिला दिवस चांगला आठवतो. मी मुलांना ‘कावळ्याने खाल्ल्या शेवया’ ही तालकथा सांगितली. तालकथेची गंमत असते. त्यात कथा-काव्याचा सुंदर मिलाप असतो. गोष्ट ऐकल्यावर वर्गात जणू चमत्कार घडला! मुले मोकळी झाली. मुले त्यांच्या वर्गातील, शाळेतील गोष्टी सांगू लागली. मी आस्थेने ऐकत आहे असे कळल्यावर काही मुले तर त्यांच्या घरांतील गोष्टीही हातचे राखून न ठेवता निरागसपणे माझ्याशी बोलू लागली. माझ्या शाळेच्या पहिल्या दिवशी शिकवण्यापेक्षा गप्पाच अधिक झाल्या, ओळख परेड झाली. मुलांच्या गालांवर कळ्या खुलल्या!

शाळा सुटण्यास शेवटची दहा मिनिटे बाकी होती. तेवढ्यात एक जण म्हणाला, “सर, आणखी एक गोष्ट सांगा ना, तुम्ही मघाशी सांगितलेली गोष्ट खूप भारी होती. जाम आवडली मला.” इतर मुलांनीही त्याची री ओढली. “सर, गोष्ट... गोष्ट...” मुलांनी एकच कल्ला केला. मग मी म्हटले, “मघाशी कावळ्याची गोष्ट सांगितली, आता चिमणीची सांगतो... चालेल?” मुले उत्साहाने म्हणाली, “सांगा सांगा... चिमणीची सांगा.” “बरं सांगतो... सांगतो, शांत बसा आधी!”

शंकर बळवंत पंडित, वय वर्षें पंच्याण्णव. एक कवी, पण ते कवी म्हणून प्रसिद्ध होण्यापासून दूर राहिले आहेत. त्यांना स्वत:ला प्रसिद्धीचा सोस नाही. कवीमध्ये सहसा आढळत नाही असा तो गुण आहे. शंकर पंडित स्वत: वयाच्या पंच्याण्णव्या वर्षीही घरातील अनेक कामे करतात. ते राहत असलेल्या घरी, तिसऱ्या मजल्यावरही लिफ्ट बंद असली तर पायी जिने चढून जातात. त्यांनी वाचन, लेखन, कविता करणे, चित्रे काढणे, विद्यार्थ्यांना चित्रकला शिकवणे असे छंद आवडीने जोपासले आहेत. त्यांची स्मरणशक्ती तल्लख आहे. त्यामुळे त्यांना पाहणारा-ऐकणारा थक्क होतो.

शंकर पंडित हे मूळचे नागपूरचे. त्यांना चार भाऊ व दोन बहिणी आहेत. पंडित यांचे शिक्षणदेखील नागपूर येथे झाले. ते साराभाई केमिकल्समध्ये ब्रँच मॅनेजर या पदी सेवेस कोलकाता येथे रुजू झाले व अॅडमिनिस्ट्रेटिव डायरेक्टर या पदावरून सेवानिवृत्त झाले. त्यांच्या बदल्या नोकरीच्या कालावधीत मुंबई, आफ्रिका, अमेरिका या ठिकाणी झाल्या. परंतु त्यांनी नोकरी सेवानिवृत्तीपर्यंत ‘साराभाई केमिकल्स’मध्ये केली. ते सेवानिवृत्तीनंतर मुंबईत स्थायिक झाले.