‘अंडा रोल’, ‘चिकन रोल’ यांच्या हातगाड्या नासिक शहरात ठिकठिकाणी उभ्या असतात. तशी पहिली गाडी सोळा वर्षांपूर्वी कॉलेज रोडला सुरू झाली. हातगाडीवर ‘अंडा रोल’ विकण्यास सुरुवात करणाऱ्या तरुणाचे नाव आहे विक्रम छबुराव उगले. त्याने त्या रोलला नाव दिले ‘विकीज रोल’. तो त्याच्या रंजन सरकार नावाच्या मित्रासोबत विशाखापट्टणला गेला होता. तेथे त्याने तशा गाड्या पाहिल्या. त्याने तेथील चार दिवसांच्या मुक्कामात त्या पदार्थाची रेसिपी समजून घेतली. त्याने नासिकमध्ये येऊन तो उद्योग सुरू केला. नासिककरांनी त्या नव्या मेनूचे स्वागत करण्यास लाईन लावली!  

अनंत फंदी हे संगमनेरचे. त्यांच्या पूर्वजांचा धंदा सराफीचा, गोंधळीपणाचा; भवानीबाबा नामक साधूने फंदीला धोंडा मारला, तेव्हापासून त्याला कवित्वस्फूर्ती झाली! शाहीर होनाजीने ‘फंदी, अनंत कवनाचा सागर’ असे अनंत फंदी यांच्या रचनाबहुलतेचे वर्णन केले आहे. तथापि त्या कवनाच्या सागरातील काहीच रचना उपलब्ध आहेत. फंदी यांचे सात पोवाडे, पंचवीस-तीस लावण्या आणि ‘माधवनिधन’ हे काव्य आहे. त्यांनी कटाव व फटके लिहिले आहेत. अनंत फंदी यांची चंद्रावळ ही लावणी प्रसिद्ध आहे. त्या लावणीत ‘कथा कृष्णाची परंतु रूप मात्र सर्वसामान्य माणसाचे आहे’. त्यांच्या विनोदात ग्राम्यता आणि अश्लीलता जाणवते, त्यांच्या लावण्यांतून प्रतिभेची चमक दिसत नाही, परंतु त्यांची सामाजिक जाणीव मात्र जागृत होती. अनंत फंदी रक्ताक्षी संवत्सरावर इसवी सन 1744 मध्ये जन्मले. त्यांना नाथपंथीय भवानीबुवा यांची कृपादृष्टी लाभली. त्यानंतर, फंदी यांची काव्यसृष्टी बहरली.  

सप्तशृंगी देवीच्या दर्शनासाठी आधुनिक काळात फार यातायात करावी लागत नाही. ‘श्री सप्तशृंगीदेवी निवासिनी ट्रस्ट’चे प्रयत्न त्यास मुख्यत: कारणीभूत आहेत. गडावर वरपर्यंत वाहनांतून जाता येते; प्रत्येकी ऐंशी रुपयांचे तिकिट काढून रोपवेची सोय आहे. अगदी मंदिरापर्यंत तीन मिनिटांत पोचता येते. देवीच्या दर्शनाचा प्रवास सोपा आणि सुखकर होऊन गेला आहे.  

सप्तशृंगी गडाला दरवर्षी तीस ते पस्तीस लाख भाविक भेट देतात. तेथे आलेले भाविक दान उदारपणे करतात. त्यातून ‘श्री सप्तशृंगीदेवी निवासिनी ट्रस्ट’ने जबाबदारी स्वीकारून गडाच्या विकास कामास सुरुवात केली. त्यांनी गडाच्या पायथ्याला पहिल्या पायरीला लागून प्रशस्त महाद्वार उभारले आहे. त्या महाद्वारावर देवीदेवतांच्या प्रतिमा कोरल्या आहेत. त्यावर सुंदर नक्षिकाम आहे.

गडावर भाविक नवस फेडण्यासाठी येत असतात- त्यात जावळ काढणे, निंब नेसवणे, नारळ फोडणे इत्यादींचा समावेश असतो. तशा भाविकांना थांबण्यासाठी व त्यांचे धार्मिक कार्य पार पाडण्यासाठी भव्य शेड बांधली आहे. तेथे बाजूला चिंतन हॉलही बांधला आहे. मंदिराचे सुशोभिकरण केले आहे. मंदिरावर असलेला पत्र्याचा ढाचा काढून त्याऐवजी सिमेंट-कॉक्रिटचा स्लॅब टाकला आहे.

महाराष्ट्र शासनाने सर्व शासकीय व्यवहारातून ‘दलित’ हा शब्द वगळावा असे फर्मान काढले आहे. ‘दलित' या शब्दाचा वापर टाळण्याची आणि त्याऐवजी ‘अनुसूचित जाती’ असा उल्लेख करण्याची लिखित सूचना केंद्र सरकारच्या माहिती प्रसारण खात्याने प्रसारमाध्यमांना २०१८ साली ऑगस्टच्या पहिल्या आठवड्यात केली होती. त्यानंतर एक वर्षाने, आता, महाराष्ट्र सरकारचा हा आदेश आला आहे. केंद्र सरकारच्या गेल्या वर्षीच्या निर्णयामागे मुंबई उच्च न्यायालयाच्या तत्कालीन एका निकालाचा दाखला होता. मध्यप्रदेश उच्च न्यायालयाच्या ग्वाल्हेर खंडपीठानेदेखील तसाच निर्णय त्या आधी काही महिने दिला होता.

‘अस्मितादर्श’चे संस्थापक - संपादक डॉ. गंगाधर पानतावणे यांनी म्हटले आहे, की, “दलित म्हणजे काय? दलित ही जात नव्हे. दलित हे परिवर्तनाचे आणि क्रांतीचे प्रतीक आहे. दलित विचार हा मानवतावादाचा विचार आहे.” 

महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्याच्या ‘वणी’ या गावाजवळील सप्तशृंगगडावरील देवीचे स्थान हे आदिशक्तीचे मूळ स्थान असून ते साडेतीन पीठांतील अर्धपीठ आहे असे म्हटले आहे.

एकपीठ ते तुळजापूर । द्वितीय पीठ ते माहूर | तृतीय पीठ ते कोल्हापूर । अर्धपीठ सप्तशृंगी।।

ॐकारातील म कार पूर्ण रूप ही आदिमाया मानली जाते. तीच सप्तशृंगी देवी. ती देवी अठरा हातांची असून आठ फूट उंचीची आहे. ती खूपच भव्य आहे. तिच्या हातात अठरा शस्त्रे व साधने - कमळ, बाण, वज्र, चक्र, त्रिशूळ, तलवार, मणिमाला, कुऱ्हाड, गदा, ढाल; यांसोबत पाश, शक्ती, शंख, घंटा, दंड, धनुष्य, पानपात्र, कमंडलू - आहेत. देवीचे प्रखर तेज डोळ्यांत न मावणारे आहे. तिला अकरा वारी साडी, रोज एका विशिष्ट रंगाची अशी आठवडाभर नेसवली जाते. तिच्या चोळीसाठी तीन खण वापरले जातात. तिला तिच्या गळ्यातील मंगळसूत्र, नाकातील नथ, कानातील कर्णफुले आदी अलंकारही शोभून दिसतात. वणी येथील देवीच्या दर्शनासाठी आलेले काही उपासक नासिकच्या पंचगंगा, रामकुंड, येथील ‘पवित्र’ जल घेऊन येतात व ते देवीच्या मंगलस्नान अभिषेकासाठी वापरतात.

नासिकच्या महाजनपूरची ओळख ‘सैनिकांचे गाव’ अशी आहे. गावातील त्रेपन्न युवक लष्कराच्या विविध विभागांत कार्यरत आहेत. त्यांच्या सहकार्यातून मोफत लष्करी प्रशिक्षणाचा प्रकल्पही राबवला जात आहे. शेती कसणे आणि काही प्रमाणात शासकीय नोकऱ्यां असा मार्ग खुला असतानाही तेथील युवकांचा कल खडतर लष्करी सेवेकडे आहे.

महाजनपूर नावाचे गाव नासिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यात येते. सध्या महाजनपूर, भेंडाळी अन् औरंगपूर ही तीन गावे म्हणजे नकाशावरील एक त्रिकोण आहे. त्या तिन्ही गावांचे नाव 1650 ते 1700च्या दरम्यान एकच होते, ते म्हणजे महाजनपूर! इतिहासाच्या पाऊलखुणा ती तिन्ही गावे भटकताना सापडतात.

‘नासिक शहर’ हे प्राचीन असे नाव आहे. सध्या सगळे लोक ‘नासिक’ या शहराच्या नावाचा उल्लेख हा ‘नाशिक’ असा करतात. परंतु त्या शहराचे मूळ नाव ‘नासिक’ असे आहे. ‘नासिक’ शहर हे भारतातील महत्त्वाच्या तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. दक्षिणेकडील गंगा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ‘गोदावरी नदी’चा उगम हा त्र्यंबक गावाला लागून असलेल्या ‘ब्रह्मगिरी’ पर्वतावर होतो. ‘नासिक’ शहरात शिरताना गोदावरी नदीचे पात्र फार विस्तारलेले दिसते.

प्राचीन काळामध्ये ‘नासिक’ शहराचे उल्लेख हे नासिक्य, जनस्थान, त्रिकंटक; तसेच, पद्मनगर असेदेखील आढळून येतात. रामायणामध्ये आलेल्या उल्लेखानुसार दंडकारण्यातील ‘जनस्थान’ म्हणजेच ‘नासिक’. ‘नासिक’मधील ‘पंचवटी’ म्हणजे पाच ऋषिकुमारांचे प्रतीक असून ते शापित ऋषिकुमार प्रभू रामांच्या स्पर्शाने मुक्त झाले असे मानले जाते. राम, लक्ष्मण, सीता गोदावरीच्या तीरावर जनस्थानामध्ये पंचवटी येथे पर्णकुटी बांधून राहिले होते, ते ठिकाण म्हणजेच ‘नासिक’.

'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम'ची 'नाशिक जिल्हा संस्कृतिवेध' मोहीम सुरू होती. 'थिंक'चे कार्यकर्ते निफाड तालुक्यातील गावागावांत भटकंती करत होते. ती भटकंती विंचूर गावापर्यंत पोचली आणि तेथे गवसले 'विन्सुरा' वाइनमुळे प्रसिद्ध झालेले प्रल्हाद खडांगळे!

मी माझ्या वयाच्या अठराव्या वर्षापासून (1982) सटाण्याला राहतो. सटाणा हे छोटे निमशहरी तालुक्याचे गाव आहे. सटाणा ही माझी कर्मभूमी आहे. माझे मूळ गाव विरगाव हे सटाण्यापासून अवघ्या दहा किलोमीटरवर आहे. सटाणा हे विंचूर - प्रकाशा महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रमांक 17 वर वसलेले असून गावाची लोकसंख्या सदतीस हजार सातशे सोळा (जनगणना 2011- 37,716) इतकी आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या नाशिक जिल्ह्यातील (नाशिकपासून नव्वद किलोमीटर, ईशान्य दिशेला) बागलाण म्हणजेच सटाणा तालुका. सटाणा हेच तालुक्याच्या गावाचे नाव. सटाण्यापासून वायव्य दिशेला गुजराथ राज्यातील डांग भागाची सीमा फक्‍त चाळीस किलोमीटर अंतरावर आहे. गावाजवळून वायव्येकडून आरम नावाची लहान नदी आग्नेय या दिशेने वाहते (म्हणजे पूर्वी ती वाहत होती. परंतु ती आता खूप पाऊस झाला तर पावसाळ्यात तात्पुरती वाहते). आरमचा संगम सटाण्यापासून पाच किलोमीटर पुढे गिरणा नावाच्या नदीशी होतो. गावाच्या आसपासची जमीन काळी कसदार असून शेतीला उपयुक्‍त अशी आहे.