नासिकच्या महाजनपूरची ओळख ‘सैनिकांचे गाव’ अशी आहे. गावातील त्रेपन्न युवक लष्कराच्या विविध विभागांत कार्यरत आहेत. त्यांच्या सहकार्यातून मोफत लष्करी प्रशिक्षणाचा प्रकल्पही राबवला जात आहे. शेती कसणे आणि काही प्रमाणात शासकीय नोकऱ्यां असा मार्ग खुला असतानाही तेथील युवकांचा कल खडतर लष्करी सेवेकडे आहे.

भारतीय समाजाची मानसिकता गेल्या काही वर्षांत खूप बदलत चालली आहे. समाजाला हक्क कळतात. ते मिळाले नाहीत तर त्यासाठी लढा उभारण्याचे देखील कळते. पण लोकांना त्यांची कर्तव्ये काय आहेत याची जाणीव कित्येकदा नसते.

तुम्ही म्हणाल, की ‘शिक्षक व्यासपीठा’शी या गोष्टीचा संबंध काय? सांगते.

भारतीय समाजाची ही जी मानसिकता आहे तिचे मूळ शिक्षणात आहे. मुलांना काय शिकवले जाते शिक्षणातून? रस्त्यावर पान खाऊन थुंकणे, तेथेच कचरा टाकणे, स्वत:चे घर ते स्वच्छ ठेवत असतील पण बाहेरील परिसराचे काय? त्याची आहे का लोकांना जाणीव?

मी महानगरपालिकेच्या शाळेत ‘रोजनिशी’ उपक्रमासाठी गेले असताना तेथील शिक्षक ट्रेनिंगसाठी बाहेर होते. जास्तीचे शिक्षक तेव्हा नव्हते. मुले-मुली गप्पा मारत बसली होती. मी विचारले, ‘काय झाले?’ तेव्हा ती म्हणाली, ‘शिक्षक नाहीत.’ मी म्हटले, ‘गेल्या आठवड्यात काय काय अभ्यास केला ते सांगा.’ बहुतेकांनी तो केला नव्हता. त्यांची कारणे होती- जागा नाही. वेळ मिळत नाही!

टीव्ही पाहण्यास वेळ होता, गरबा खेळण्यास वेळ होता, गणपतीमध्ये नाचण्यास जाण्याला वेळ होता, पण अभ्यासासाठी वेळ मिळाला नव्हता!

अनुराधा प्रभुदेसाई. मध्यम वयाच्या. चुणचुणीत. स्मार्ट. चेहऱ्यावर व एकंदर देहबोलीत आत्मविश्वास. त्या जे बोलल्या त्यात उत्कटता होती, कारण त्या जे सांगत होत्या, ते त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवलेले होते!

अनुराधा यांच्या आयुष्याला २००४ साली कलाटणी मिळाली. अनुराधा, त्यांचे यजमान गुरुनाथ, त्यांचे मित्र विक्रम व त्यांची पत्नी अपर्णा असे चौघेजण लडाखला सहलीला गेले होते. अनुराधा सांगतात, “आम्ही लडाखला पोचल्यावर जेव्हा आपापले सामान उचलून चालू लागलो, तेव्हा भराभर चालवेना. धाप लागल्यासारखे जाणवू लागले. त्या क्षणीच त्या वातावरणातील वेगळेपणा जाणवला. मला त्या भागाविषयी काहीच माहिती नव्हती. आम्ही तो भाग आजुबाजूला दिसणा-या  जवानांशी बोलत, गप्पा मारत असे करत बघत फिरत होतो. कारगिलहून द्रासकडे जात असताना, रस्त्यात पाटी दिसली. ती वाचली आणि मी आतून पूर्णपणे हादरून गेले.”

ती पाटी होती – ‘I only regret that I have but one life to lay down for my country.’

पाटी वाचून, ते चौघेजण तेथे बोलत उभे असताना, त्यांचा आवाज ऐकून सुभेदार मेजर कदम त्यांच्याजवळ गेले आणि म्हणाले, “आज, सात महिन्यांनी मी मराठी ऐकत आहे!”

म्हटले तर किती साधी गोष्ट पण तिचे महत्त्व अनुराधा यांना त्या क्षणी जाणवले.

'स्नेहातून सेवा आणि सेवेतून मानवता' असं ब्रीदवाक्य असलेली 'स्नेहसेवा' ही संस्था 1981 मध्ये काही ज्येष्ठ मित्रांच्या कौटुंबिक मैत्रीतून सुरू झाली. स्नेह म्हणजे कौटुंबिक स्नेह. या स्नेहाची परिणती समाजसेवेत व्हावी हा विचार. सभासद त्रिसूत्रांचे पालन करतात. 1. परस्परांबद्दल विश्वास; 2. सामुहिक जबाबदारीची जाणीव; 3. हाती घेतलेल्या कामासाठी झोकून देण्याची वृत्ती.

या संस्थेने पहिला उपक्रम हाती घेतला तो खानापूर येथे शिबिर परिसर उभारणीचा. त्याला लागणारा पैसा सभासदांनी देणगी म्हणून व बिनव्याजी डिपॉझिट म्हणून दिला. तिथे मतिमंद, कर्णबधिर, अंध, कॅन्सरग्रस्त मुले व त्यांचे पालक, अनाथाश्रमातील मुले, ‘डोअरस्टेप स्कूल’ची मुले, रस्ते-प्लॅटफॉर्म व फूटपाथवर राहणारी मुले यांच्यासाठी विविध प्रकारची शिबिरे घेतली जातात. याशिवाय शाळा, कॉलेजे, अनेक कॉर्पोरेट ऑफिसे यांचीही येथे शिबिरे भरतात. शिबिराचा परिसर देखणा व योजनापूर्वक उभारलेला आहे हे पाहताक्षणी जाणवते.

ज्या सैनिकांच्या जीवावर आपण निर्भयपणे जगतो, ते रणांगणावर धारातीर्थी पडल्‍यानंतर त्‍यांच्या कुटुंबीयांचे पुढे काय? या प्रश्नावर आपण फारसा विचार करत नाही, परंतु प्रतिमा राव या स्वत: एक सैनिकपत्‍नी असल्यामुळे त्यांना मात्र या समस्येची भीषणता जाणवली. स्वत:च्या पतीच्या निधनानंतर, सैनिकांच्या हक्काच्या असलेल्या सुखसुविधा मिळवताना त्यांना आलेल्या अनुभवावरून सैनिकांच्या समस्या दूर करण्याची आवश्यकता त्यांना जाणवली. यासाठी त्यांनी ‘सैनिकभारती ह्युमॅनिटी फाऊंडेशन’ची स्थापना केली. त्‍यांच्‍या कार्याचा घेतलेला हा आढावा...

श्रीमती प्रतिमा राव या ‘सैनिकभारती ह्युमॅनिटी’ या संस्थेच्या संस्थापक व अध्यक्ष आहेत.

आपण ज्या सैनिकांच्या जीवावर निर्भयपणे जगतो, त्यांच्या हौतात्म्याचे गोडवे गातो, त्या रणांगणावर धारातीर्थी पडलेल्या सैनिकांच्या कुटुंबीयांचे पुढे काय? या प्रश्नावर आपण फारसा विचार करत नाही, परंतु प्रतिमा राव या स्वत: एक सैनिकपत्‍नी असल्यामुळे त्यांना मात्र या समस्येची भीषणता जाणवली व त्यांनी स्वत:ला सैनिकांच्या कुटुंबीयांना सर्वतोपरी मदत करण्याच्या कार्यात झोकून दिले. त्यांच्या स्वत:च्या पतीच्या निधनानंतर, सैनिकांच्या हक्काच्या असलेल्या सुखसुविधा मिळवताना त्यांना आलेल्या अनुभवावरून सैनिकांच्या समस्या दूर करण्याची आवश्यकता त्यांना जाणवली. त्यातून प्रेरणा घेऊन त्यांनी ‘सैनिकभारती ह्युमॅनिटी फाऊंडेशन’ची स्थापना केली. त्या स्वखर्चाने संस्थेचा कारभार करत आहेत.

स्वयंसेवामध्ये वंचित मुलांचा ‘आभाळएवढा बाप’ रामभाऊ इंगोले आणि सैनिकांच्या कुटुंबीयांसाठी लढणार्‍या प्रतिमा राव.

स्वयंसेवा- व्यक्तिनिष्ठा

आभाळाएवढा बाप

रामभाऊ इंगोले

‘आयुष्य वेचिले, कुटुंब पोशिले’ ही जगरहाटी आहे, पण समाजाकडून उपेक्षित अशा, दुर्देवाने देहविक्रय करणार्‍या स्त्रिया व मुलांना आधार देणारे विरळा! नागपूरचे रामभाऊ इंगोले यांचे कार्य या दुर्लक्षित क्षेत्रात आहे.
 

मुंबईच्या दादर येथील सरस्वतीदेवी विद्या विकास ट्रस्ट ने शैक्षणिक क्षेत्रात उत्कृष्ट सेवेचे योगदान दिलेले आहे. त्याबद्दल ‘प्रियदर्शनी’ फाऊंडेशनतर्फे तिचा गौरवचिन्ह देऊन सन्मानही करण्यात आला आहे. ही संस्था समाजाचे ऋण जाणून ‘मातृपूजन व मातृशक्ती जागरण समारंभ’ (सामाजिक कृतज्ञता सोहळा) दरवर्षी घडवून आणते. याही वर्षी तो मुंबईत दादर येथील महात्मा फुले कन्याशाळेतील हॉलमध्ये झाला. ‘सैनिक भारती ह्युमॅनिटी फाऊंडेशन’ च्या संस्थापक व अध्यक्ष वीरपत्‍नी श्रीमती प्रतिमा राव आणि नागपूरचे रामभाऊ इंगोले यांचा गौरव यावर्षी करण्यात आला.  इंगोले देहविक्रय करणार्‍या स्त्रियांचे व त्यांच्या मुलांचे पुनर्वसन व त्यांच्या भविष्यासाठी तरतूद या प्रकारचे कार्य गेली दोन दशके करत आहेत. डॉ. स्नेहलता देशमुख समारंभाच्या अध्यक्ष होत्या

प्रतिमा राव या ‘घास अडतो ओठी सैनिक हो तुमच्यासाठी’ हे शब्दश: खरे ठरवून, सैनिक व त्यांच्या कुटुंबांचे न्याय्य हक्क मिळवून देण्याकरता उभ्या ठाकल्या आहेत. त्यांनी सांगितले, की सैनिकांना, त्यांच्या विधवा पत्‍नींना ‘जिल्हा सैनिक कल्याण केंद्र’ असूनदेखील योग्य ती मदत योग्य वेळी मिळत नाही. पतिनिधनानंतर मलासुद्धा सैनिकांच्या कुटुंबीयांसाठी असलेल्या सोयीसुविधा मिळवताना वाईट अनुभव आले. आपल्यासारख्या शेकडो कुटुंबांची तशीच अवस्था असल्याचे लक्षात आले. मग त्यांच्यासाठी आपणच लढले पाहिजे असा विचार मनात आला आणि तो कृतीत उतरवण्यासाठी ‘सैनिक भारती ह्युमॅनिटी फाऊंडेशन’ या संस्थेची उभारणी केली.
 

अनुराधा गोरे यांची जीवनकहाणी ऐकताना मला कवी फ.मु.शिंदे यांच्या ‘आई’ कवितेतील ओळी आठवतात. सुरुवातीच्या ओळी अशा आहेत.

आई म्हणजे काय असते?
‘घरातल्या घरात गजबजलेले गाव असते’’
आई म्हणजे वासराची गाय असते
लेकराची माय असते
दुधावरची साय असते!