कुपोषण आणि बालमृत्यू यांच्या मेळघाटातून येणाऱ्या बातम्या 1995-96 च्या सुमारास समाजमन ढवळून काढत होत्या. त्या संकटावर मात करण्यासाठी काम उभे करण्याचे पुण्यातील ज्येष्ठ सामाजिक कार्यकर्ते अनिल शिदोरे यांनी तरुणांना आवाहन केले. त्या आवाहनाला प्रतिसाद देत कुपोषित आदिवासींचे दुःख वाटून घेण्यासाठी काही शिक्षित तरुण मेळघाटाकडे सरसावले. रामभाऊ फड हे त्यांतील एक. रामभाऊंचे औरंगाबादला बाबासाहेब आंबेडकर विद्यापीठात एम ए पर्यंतचे शिक्षण झाले होते. त्यांचा इरादा प्राध्यापक होण्याचा होता, पण त्यांची पावले कुपोषणाचे भयाण वास्तव ऐकून मेळघाटाच्या दिशेने वळली. त्या वेळी त्यांच्यासोबत गेलेल्या तरुणांपैकी काही आठ दिवसांनी, काही महिन्यांनी, तर आणखी काही वर्षभराने परतले. रामभाऊ मात्र गेली वीस वर्षें मेळघाटात किलाटी गावात जगण्याचा अर्थ शोधत आहेत!

रामभाऊ मूळचे परभणी जिल्ह्याच्या गंगाखेड तालुक्यातील कोद्री या गावचे. ते  मेळघाटात आले तेव्हा, मेळघाटात कुपोषित बालकांच्या मृत्यूंचे प्रमाण हजारांमागे एकशेवीस असे होते. आज, वीस वर्षांनंतर, ते प्रमाण चाळीसपर्यंत घसरले आहे. अर्थात, रामभाऊ फड समाधानी नाहीत... “जोपर्यंत ते प्रमाण शून्यावर येत नाही, तोपर्यंत मला ती वस्ती सोडणे शक्य नाही. पण शासनाची उदासीनता पाहता मी मरेपर्यंत तरी ते प्रमाण शून्यावर येईल असे वाटत नाही.” - रामभाऊ मनातील खंत बोलून दाखवतात.

पौर्णिमा ती थेट मायानगरी, मुंबईतील. तिचे घर मुंबई शेजारच्या डोंबिवलीतील. वडिलांचे वजन-मापे विकण्याचे दुकान. घरी माफक सुबत्ता. तिने लग्न केले मेळघाटच्या बंड्या साने यांच्याशी. पौर्णिमा उपाध्याय आणि बंड्या साने. दोन टोकांवरचे दोन मनस्वी ध्रुव, पण समान ध्येयाने एकत्र आले. मेळघाटातील शोषित-पीडित आदिवासींनीच जणू त्यांना हाक दिली. तिला प्रतिसाद म्हणून ती दोघे एकमेकांच्या साथीने आख्खे आयुष्य पणाला लावून एक झाली. त्यांनी मेळघाटातील आदिवासींना लढण्यास आणि उन्नत होण्यास शिकवले...

ती तशी सुंदर, नाकी-डोळी नीटस. कोणीही सहज भाळून जाईल अशी. अभ्यासात हुशार, आईवडिलांना वाटायचे, ती खूप शिकेल... तो नागपुरातील. अंगापिंडाने धिप्पाड. दिसण्यास जेमतेम. घरी अठराविश्वे दारिद्र्य. बापाने गरिबीला कंटाळून बुट्टीबोरी हे छोटेसे गाव सोडून नागपुरात जरीपटका भागातील नजूल कॉलनीत बस्तान बसवले. तेथे बाप आणि आईसुद्धा काम करायची.

मतिन भोसले याने भीक मागणाऱ्या मुलांच्या हातात पाटी-पुस्तक दिले आहे. त्या मुलांनी शिकारीची हत्यारे आणि फासे टाकून हातात पेन पेन्सिल धरली आहेत. मतिनकडे तशी साडेचारशे मुले आहेत. मतिनच्या शाळेचे नाव आहे 'प्रश्नचिन्ह!'

प्रश्नचिन्ह ही आदिवासी आश्रमशाळा. ती अमरावती जिल्ह्याच्या नांदवाग खंडेश्वर तालुक्यात अाहे. नागपूर-औरंगाबाद आणि अमरावती-यवतमाळ हे हमरस्ते परस्परांना शिंगणापूर येथे छेदतात. तो शिंगणापूर चौफुला. प्रश्नचिन्ह शाळा त्या चौफुल्यापासून पश्चिमेस साधारण पाच किलोमीटरवर मंगरूळ चव्हाळा येथे आहे. अमरावती जिल्ह्यात पारधी समाजाचे बेचाळीस बेडे आहेत. मोठ्या बेड्यात नऊशेपर्यंत लोकसंख्या असते. मंगरूळ चव्हाळा बेड्याची लोकसंख्या सातशेपन्नास आहे. मतिन भोसले नववीत असताना त्याने 'दिव्य सदन' या ख्रिश्चन संस्थेबरोबर काम केले होते. त्याने धानोरा, जगतपूर, शिवरा, मंगरूळ चव्हाळा येथील बांधवांना सोबत घेऊन त्यांच्यावर ब्रिटीशांच्या काळापासून बसलेला चोरीचा शिक्का पुसण्यासाठी, त्यांना हक्काची जमीन मिळावी म्हणून, जातीची प्रमाणपत्रे मिळावीत म्हणून मोर्चे काढले होते. आंदोलने केली होती. मतिनने पुढे समाजातील मुलांच्या शिक्षणाचा ध्यास घेतला. त्याची त्यासाठी शोधमोहीम सुरू झाली. त्याने नागपूर, औरंगाबाद, मुंबई, छत्तीसगड अशा ठिकठिकाणी. पुलाखाली राहणारी, रेल्वेस्टेशन, ट्राफिक सिग्नल येथे उभे राहून भीक मागणारी अशी एकशेअठ्ठ्याऐंशी मुले एप्रिल-मे 2012 मध्ये गोळा केली. मतिनने त्यांच्या पोटापाण्यासाठी गहू, कडधान्य गोळा केली. शिकारदेखील करावी लागली.

अमरावती जिल्ह्यातील ‘शेंडगाव’ हे गाडगेबाबांचे जन्मगाव. गाडगेबाबांनी बालवयातील 1876  ते 1884 पर्यंतचा काळ तेथे व्यतीत केला. अमरावती ते शेंडगाव हे अंतर सत्तर किलोमीटरचे. त्या रस्त्याने जात असताना कोठल्या तरी महाराजांची वारी आणि पालखी अशी दोन दृश्ये मला पाहण्यास मिळाली. दिंडीत शंभरेकजण होती. त्यात तरूण, तरूणी, वृद्ध पुरूष, स्त्रिया व काही लहान मुले यांचा समावेश होता. सर्वांच्या डोक्यांवर पांढऱ्या रंगाच्या टोप्या होत्या. दिंडीच्या मागे जेवणाची, आराम करण्याची साधनसामग्री भरलेला ट्रॅक्टर होता! एकंदरीत, ‘स्पॉन्सर्ड इव्हेंट’ वाटत होता!  चमत्कारी बाबांची चलती असल्याने तशा ठिकाणी जास्त गर्दी आढळते. ती दिंडी मागे टाकत मी पुढे निघालो. रस्त्याच्या दोन्ही कडांना शेतात हरभऱ्याचे पीक दिसत होते.

शेंडगाव जसे जसे जवळ येत होते, तसे माझे मन अधिक रोमांचित होत होते, मनात विचारांची दाटी झाली होती.

स्वप्नील गावंडे हा अमरावती जिल्ह्यातील तरुण त्याच्या वयाच्या तेराव्या वर्षापासून नेत्रदानासंबंधी जनजागृतीच्या कामाला लागला आहे. त्याने ‘दिशा ग्रूप’च्या माध्यमातून दहा वर्षांत दहा लाख लोकांपर्यंत नेत्रदानाचा संदेश पोचवला, तर चार लाख लोकांकडून नेत्रदानाचे फॉर्मस भरून घेतले आहेत. स्वप्नीलने तरुण पिढी त्या कार्यात जोडली जावी म्हणून महाराष्ट्र राज्यातील सातशे शाळा-महाविद्यालयांमध्ये नेत्रदान जागृतीपर कार्यक्रम घेतले. त्याच्या त्या कामात अभियांत्रिकी, विधी व वैद्यकीय क्षेत्रातील अठराशे तरुण जोडले गेले आहेत. स्वप्नील नेत्रदानासोबत अवयवदानाच्या कामातदेखील सक्रिय आहे.

गाविलगड हा वैभवशाली बांधकाम असलेला बलदंड किल्ला विदर्भाचे भूषण आहे. तो किल्ला अमरावतीतील चिखलदऱ्याजवळ, मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पामधे आहे. किल्ला अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाटच्या पर्वतरांगांमध्ये असलेल्या चिखलदरा तालुक्यातील पठाराच्या दक्षिणेस सुमारे पाच कि.मी. अंतरावर स्थित आहे. मेळघाटातल्या डोंगरद-यांमध्‍ये विखुरलेली किल्‍ल्‍याची व्यापकता आणि गडावरील वास्तुशिल्पातील कलाकुसर पाहून मन थक्‍क हाेऊन जाते.

मनगटात जाड पितळी कडं. खादीच्या सदर्‍याच्या सरसावलेल्या बाह्या. डोक्याला बांधलेला गमछा. राठ काळी-पांढरी दाढी. आणि हिंदी-मराठी मिश्र बोली. मेळघाट नामक दुर्गम आदिवासी भागात प्रश्न सोडवण्यासाठी उलाढाल्या करणारं व्यक्तिमत्त्व. नाव-बंड्या साने. काम-कार्यकर्ता. तो गेली पंधरा-वीस वर्षे मेळघाटमध्ये तळ ठोकून आहे. ‘खोज’ ही त्याची संस्था.

माणसाचे विहीत कर्म म्हणजे त्याचा स्वधर्म, असे विनोबा म्हणायचे. माणसाला स्वधर्माचा शोध एकदा लागला की त्याच्या आयुष्याला जणू सुगंध येतो! या स्वधर्माच्या शोधात अनेकांची आख्खी आयुष्ये पालथी पडतात. स्वधर्म जर गवसला नाही तर आयुष्य म्हणजे अनेक अपयशी प्रयत्नांचे जणू गाठोडे होऊन बसते. पण हा स्वधर्माचा शोध सोपा नसतो. या शोधाचे पांथस्थ असलेले असेच एक ध्येयवेडे दांपत्य म्हणजे डॉ. रवींद्र व सौ. स्मिता कोल्हे. एम.बी.बी.एस., एम.डी. असलेला हा माणूस निष्ठेने खेडयात राहून आदिवासींच्या प्रश्नांचा अभ्यास करत आहे. ते सोडवण्यासाठी वेगवेगळ्या मार्गाचा शोध घेत आहे.

अमरावती जिल्ह्यातील धारणी तालुका प्रसिध्द आहे, मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पासाठी, तेथील पट्टेदार वाघांसाठी, दुर्गम व घनदाट जंगलासाठी आणि गेल्या काही वर्षांपासून गाजत असलेल्या आदिवासींच्या कुपोषणासाठी. याच तालुक्यातील बैरागड व परतवाडा-धारणी रोडवरील कोलुपूर या ठिकाणी या दांपत्याची वस्ती आहे.

बैरागड हे अमरावती जिल्ह्यातील धारणी तालुक्यात असलेले दोन हजार लोकवस्तीचे खेडेगाव. ते तापी नदीच्या किनारी वसले आहे. हिवाळयात तर तिथे कधी-कधी चक्क हिमवर्षाव होतो! गावात मुस्लिम, आदिवासी गोंड व कोरकू अशी संमिश्र वस्ती आहे.

कित्येकदा, थोर व्यक्तीच्या सान्निध्यात वावरताना आपल्या मनावर दडपण असते. डॉक्टर दांपत्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा प्रकर्षाने जाणवणारा एक पैलू हा, की त्यांच्यासमोर आपण बुजून जात नाही. कदाचित, तो त्यांच्या वलयांकित जीवनाचा प्रभाव असू शकेल. परंतु त्याचवेळी आपण समृध्द व्यक्तींच्या संपर्कात आहोत याची जाणीव मात्र तीव्रतेने झाल्याशिवाय राहात नाही.