पर्यावरणाचे भान जपत आगळा-वेगळा गणेशोत्सव मुंबईच्या लोअर परळमध्ये गेल्या चाळीस वर्षांपासून साजरा केला जातो. ते मंडळ पर्यावरणाचे मोठे नुकसान, वेळेचा अपव्यय, विसर्जनावेळी होणारी वाहतूक कोंडी आणि विद्युत ऊर्जेचे नुकसान यांपासून दूर आहे. त्यांचा बाप्पा लोअर परळच्या पेनिनसुला कॉर्पोरेट पार्कजवळील चाळीत विराजमान होतो.

नवरात्रीच्या नऊ दिवसांनंतर येतो तो विजयादशमीचा म्हणजे दसऱ्याचा दिवस. विजयाचे आणि मांगल्याचे प्रतीक असणारा दसरा हा सण साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक आहे. शुभकार्याची सुरूवात करण्यास आणि वास्तू, वाहन, सोने-चांदी, मौल्यवान वस्तू अशा खरेदीकरता तो दिवस उत्तम मानला जातो. सरस्वती पूजन आणि शस्त्रपूजन हेदेखील दसऱ्याचे एक वैशिष्ट्य आहे.

शस्त्रपूजनाची परंपरा महाभारतापासून सुरू आहे असा समज आहे. पांडवांनी त्यांची शस्त्रे अज्ञातवासाच्या काळात शमीच्या झाडावर लपवून ठेवली होती. पांडवांनी ती शस्त्रे अज्ञातवासाच्या समाप्तीनंतर कौरवांबरोबरच्या युद्धसमयी बाहेर काढून त्यांची पूजा केली, तो दिवस दसऱ्याचा होता. केवळ शस्त्रे नाहीत तर उपजीविकेच्या प्रत्येक आवश्यक साधनाची, वस्तूची त्या दिवशी पूजा करण्याची प्रथा त्यानंतर रूढ झाली.

त्याच दरम्यान शेतातही नवीन धान्य आलेले असते. नव्या धान्याच्या लोंब्या देवाला वाहिल्या जातात आणि नवीन धान्यापासून बनवलेल्या सुग्रास अन्नाचा नैवेद्यही देवाला दाखवला जातो. नवी वस्त्रे, दागदागिने घालून आपट्याच्या झाडाची पाने सोने म्हणून एकमेकांना देऊन शुभचिंतन केले जाते.

नवरात्राला गणेशोत्सवासारखे स्वरूप येत चालले आहे, पण आमच्या लहानपणी तसा प्रकार नव्हता; तरीही आम्ही नवरात्राची वाट कितीतरी आतुरतेने बघत असू! घटस्थापनेला घरोघरी घट बसवले जात. पहिली माळ, दुसरी माळ असे करता करता दहाव्या माळेला दसर्‍याचा, आनंदाला तोटा नसणारा सण दारात हजर होई.

ताई स्वयंपाकघरात जेथे दिवा विझणार नाही अशा कोनाड्यात घट बसवत असे. घराच्या भोवतीने काळ्या मातीत गहू पेरले जात. देवही त्या नऊ दिवसांत घटी बसत अन् ताईचे नवरात्राचे नऊ दिवसांचे उपवास सुरू होत. आम्हाला ओढ असे ती मात्र वडजाईच्या दर्शनाची.

वडजाई देवीचे मंदिर वडांगळी गावापासून दीड किलोमीटर अंतरावर आहे. गंगावाटेला तामसवाडीकडे जाताना जुन्या पांढरीवर एका शेतातील चबुतर्‍यावर घरवजा धाब्याचे छत असलेले ते मंदिर! दहा बाय दहापेक्षाही छोटे. कळसाचा तोरा नसलेले..! (तोरा मिरवत नसलेले मंदिर) शेतात वस्ती करून राहणार्‍या एखाद्या शेतकर्‍याच्या घरासारखे. देवीच्या साधेपणाबद्दल कल्पना (मंदिर साधे) त्यावरून यावी. त्याच ठिकाणी जुने गाव वसलेले होते असे म्हणतात. त्यामुळे त्या ठिकाणाला पांढरी असे नाव पडले आहे. रस्त्याच्या पलीकडे जुन्या पांढरीवरील मारुतीचे छोटेसे मंदिर लक्ष्मण मास्तरांनी साकारलेले.

वडजाईची आठवण गावाला होते, ती नवरात्रात. एरवी, ती गावापासून दुर्लक्षित असते. देवीची छोटीशी दगडी मूर्ती, मंदिरासमोर चबुतर्‍यावर दगडी पादुका, देवीसमोर अखंड नऊ दिवस तेवणारा दगडी दिवा. घट मांडलेले. घटाभोवती हिरवे धने अन् आजुबाजूचा हिरवा शिवार. मुख्य रस्त्यापासून शे-दोनशे फूटांवर असलेल्या मंदिरात पीकांमधून वाट हुडकत जावे लागते.

हिंदू धर्मात सणवार आणि व्रतवैकल्ये यांची योजना ऋतुमानानुसार केली गेली आहे. त्याचप्रमाणे कुळधर्म-कुळाचारांचीही आखणी निसर्ग, ऋतू, ग्रह-नक्षत्रे यांच्या स्थितीनुसार आणि प्राचीन पौराणिक संदर्भांनुसार करण्यात आली आहे. आश्विन महिन्यातील ‘नवरात्र’ त्या त्या कुळधर्म हा घराण्याच्या कुलस्वामिनीशी निगडित आहे. शरद ऋतूतील आश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत साजर्‍या होणार्‍या देवी नवरात्रोत्सवास ‘शारदीय नवरात्र’ असे म्हणतात. चातुर्मासाच्या काळात म्हणजेच आषाढ ते आश्‍विन अशा चार महिन्यांच्या काळात सर्व देवदेवता निद्रिस्त असतात असे मानले जाते. देवीला त्या निद्रिस्त अवस्थेतून जागे करण्यासाठी नवरात्रोत्सव साजरा केला जातो. असुरी शक्तींचा प्रकोप जेव्हा वाढतो तेव्हा दैवी शक्ती जागृत होते आणि आसुरी शक्तींशी युद्ध करून त्यांचा बीमोड करते. दैवी शक्तीचा असुरी शक्तीवरील विजयाचा उत्सव म्हणजे नवरात्र. त्या दैवी शक्तींची म्हणजेच देवीची नऊ रूपे आहेत. देवीच्या नऊ अवतारांची नवरात्रात पूजा, उपासना केली जाते. ब्रह्मदेवाने त्या नवदुर्गांचे महात्म्य वर्णन केले आहे :

१. शैलपुत्री- नगाधिराज हिमालय हा देवीचा परम उपासक होता. त्याने आदिमातेची तपश्चर्या करून आदिमातेला प्रसन्न करून घेतले आणि ‘तू माझी कन्या हो’ अशी विनंती केली. देवी स्वतः जगन्माता असूनही दयाळू असल्याने तिने हिमालयावर प्रसन्न होऊन, त्याच्या पोटी कन्या रूपात अवतार घेऊन हिमालयाची विनंती मान्य केली. हिमालयाची कन्या म्हणून तिला ‘शैलपुत्री’ असे नाव पडले.

भाद्रपदात सर्वत्र जो होतो त्याला गणेश उत्सव म्हणायचे काय? प्रश्न खराच महत्त्वाचा आहे, पण त्याचे उत्तर मिळणे कठीण आहे. गणेश उत्सवाच्या दरम्यान जे काही बघण्यास मिळते; मग उत्सव घरगुती असो किंवा सार्वजनिक, तेव्हा खरेच असे वाटू लागते, की याला गणेश उत्सव म्हणायचे का?

गणेश उत्सवाला सुरुवात केव्हा आणि कशी झाली त्याला काही इतिहास नाही;  पण त्या उत्सवाला सार्वजनिक रूप छत्रपती शिवाजीराजे यांनी पुणे येथे दिले. त्यांच्या काळात, 1630 ते 1680 पर्यंत उत्सव सार्वजनिक पद्धतीने साजरा केला गेला. त्या मागील त्यांचा उद्देश स्वराज्य संस्कृती लोकांना कळावी व त्यांच्यात देशभक्ती जागवावी हा होता. पेशव्यांनी शिवाजीराजांच्या पश्चात बंद पडलेली सार्वजनिक गणेशपूजा 1718 पासून पुन्हा सुरू केली. ती प्रथा 1818 पर्यंत कायम राखली गेली. पण सार्वजनिक गणपती पूजा पेशव्यांच्या पतनानंतर 1818 ते 1892 मध्ये बंद झाली. त्या काळात ती पूजा घरोघरी सुरू झाली. दहाव्या दिवशी गणेशाची उत्तरपूजा झाल्यानंतर गणेश मूर्तीचे त्या काळात काय करत असत त्याचा काही उल्लेख नाही.

सुवासिनी भारतीय परंपरेनुसार सौभाग्यवृद्धीसाठी वटसावित्रीचे व्रत करतात. त्यास आधार सत्यवान-सावित्रीच्या पुराणकथेचा आहे. कथेनुसार सावित्रीने तिच्या पतीचे प्राण परत मिळवण्यासाठी मोठ्या भक्तीने यमराजाला संतुष्ट केले. तिच्या भक्तीमुळे पतीचे गेलेले प्राण परत आले. ज्या वृक्षाखाली सत्यवानाचे प्राण परत आले तो वृक्ष वड होता, तर दिवस ज्येष्ठ पौर्णिमेचा होता, अशी भाविक महिलांची श्रद्धा आहे. म्हणून त्या दिवशी महिला वडाची पूजा करतात. भारतीय संस्कृतीत पातिव्रत्य, पतिनिष्ठा हे मूल्य मोठे म्हणून सांगितले गेले आहे. आधुनिक व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या जमान्यात ते निराधार ठरले आहे. तथापी, भारतीय लोकांना संसारसुखासठी ते महत्त्वाचे वाटते. त्यामुळे तेथे वाङ्मयात, संस्कृतीत पतिव्रतांना मानाचे स्थान आहे. त्यातीलच एक सावित्री, जी आदर्श मानली जाते. एखाद्या सुवासिनीने एखाद्यास वाकून नमस्कार केला असता, तिला ‘जन्मसावित्री हो’ असा आशीर्वाद देण्याचा प्रघात पूर्वी होता. एकूणच, सावित्री हे भारतीय संस्कृतीत अखंड सौभाग्याचे प्रतीक मानले जाते.

दर महिन्यात जशी संक्रांत असते तशीच प्रत्येक महिन्याच्या वद्य चतुर्दशीला शिवरात्र असते. परंतु माघ महिन्यातील शिवरात्रीस ‘महाशिवरात्र’ असे म्हणतात. तो दिवस शिवोपासनेचा आहे. त्या दिवशी शिवलिंगावर रुद्राभिषेक करतात. भगवान शंकरांना बिल्वपत्रांबरोबर आंब्याचा मोहोर व धोतऱ्याची फुले वाहतात. कवठाचे फळ शंकरांना ठेवतात. दिवसभर उपवास करतात.

महाशिवरात्रीचे व्रत हे काम्‍य व नैमित्तिक असे दोन्‍ही प्रकारचे आहे. ते सर्व वर्णांतील स्‍त्री-पुरूषांना विहीत आहे. उपवास, पूजा व जागरण ही त्या व्रताची तीन अंगे असून, ती सारखीच महत्त्‍वाची आहेत. शिव ही या व्रताची प्रधान देवता आहे.

वैशाख शुध्द तृतीया ही तिथी अक्षय तृतीया या नावाने ओळखली व साजरी केली जाते. तो हिंदू धर्माच्या धारणेनुसार साडेतीन मुहूर्तापैकी एक मुहूर्त मानला जातो. अक्षय या शब्दाचा अर्थ क्षय न पावणारे, म्हणजे नाश न होणारे असा आहे. पुराणानुसार त्रेतायुगाचा प्रारंभ अक्षय तृतीयेपासून झाला. तो दिवस कृतयुगाचा व काहींच्या मते त्रेतायुगाचा प्रारंभ-दिन मानला जातो. म्हणून त्याला ‘युगाब्दी’ असे नाव आहे.

अक्षय तृतीयेला नरनारायण, परशुराम आणि हयग्रीव यांचा जन्म झाला अशी आख्यायिका आहे, म्हणून तो दिवस त्यांचा जन्मोत्सव या स्वरूपातदेखील साजरा करतात. त्या दिवशी नरनारायणासाठी भाजलेले जव किंवा गव्हाचे पीठ, परशुरामासाठी कोवळी वाळके आणि हयग्रीवासाठी भिजवलेली हरबर्‍याची डाळ यांचा नैवेद्य अर्पण केला जातो. लोक त्या दिवशी उपवास आणि समुद्रस्नान अथवा गंगास्नान करतात. अक्षय तृतीया या दिवसाला दानमहात्म्य लाभले अाहे. त्या दिवशी विविश तऱ्हेच्या वस्तू दान करण्याची परंपरा अाहे. त्यामध्ये उन्हाळ्याच्या दाहापासून संरक्षण करणार्‍या वस्तू, जवस, गहू, हरबरे, सातू, दहीभात, उसाचा रस, दुग्धजन्य पदार्थ (खवा, मिठाई आदी) जलपूर्ण कुंभ, धान्य पदार्थ, सर्व प्रकारचे रस अशा वस्तू दान केल्या जातात. भारतात त्या दिवसाबाबत प्रांतानुसार वेगवेगळ्या चालीरिती आढळून येतात. त्या दिवशी काही ठिकाणी पितृश्राध्द करुन ब्राह्मणभोजन घातले जाते.

जूचंद्र हे ठाणे जिल्ह्याच्या वसई तालुक्यातील हिंदू -आगरी लोकवस्ती असलेले गाव. ते रांगोळी कलेसाठी महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहे. तसेच, ते तेथे उत्साहात साजऱ्या केल्या जाणाऱ्या पारंपरिक सणांमुळेही ओळखले जाते. त्या परंपरेतील मोठा सण म्हणजे होळी - तेथील स्थानिक आगरी बोलीभाषेत 'हावली'. तिला हावलाय माता किंवा हावलुबाय (बाय म्हणजे मोठी बहीण) असेही संबोधले जाते. जूचंद्र गाव मुंबईजवळ पश्चिम रेल्वेच्या नायगाव स्टेशनच्या पूर्वेस आहे. गावाशेजारी बाहेरून येणाऱ्या स्थलांतरितांची वस्ती वाढत असली तरी गाव त्याची संस्कृती-परंपरा टिकवून आहे.

लहान मुलांच्या होळी गावभर गल्लीगल्लीत हुताशनी पौर्णिमेच्या दहा दिवस अगोदर लावल्या जातात. मुख्य होळ्या दोन दिवस लावल्या जातात. पहिल्या दिवशीच्या होळीला कोंबड्या बांधण्याची पद्धत नवसाचा भाग म्हणून आहे. म्हणून तिला कोंबडी होळी (कोंबर हावली) असे म्हणतात. तर दुसऱ्या दिवशीच्या होळीला ‘मोठी हावली’ असे म्हणतात. होळी पहाटे कोंबडा आरवल्यावर पाडली जाते.   

गावागावात शिक्षणप्रसार झाला तसे समाजसुधारणेचे वातावरण सर्वत्र तयार होऊ लागले; छोट्यामोठ्या प्रसंगातही मोठ्या सुधारणांची बीजे दिसतात. तशा कोल्हापूर परिसराच्या खेड्यांतील काही नोंदी –

गणापूर येथील कार्यकर्ते संजय सुळगावे यांनी एका वर्षी मला वटपौर्णिमेच्या समारंभासाठी बोलावले. मला शंका आली. पुरुषांनी महिलांना हळदीकुंकू देण्याची प्रथा सुरू झाली की काय? मी भीत भीतच शिंगणापूर गाठले. ते गाव कोल्हापूरपासून चार किलोमीटरवर आहे.

समारंभाच्या ठिकाणी तीन-चार फूट उंचीचे स्टेज होते. माईकवरून 'हॅलो-हॅलो' म्हणत सूचना दिल्या जात होत्या. महिला नटूनथटून समारंभस्थळाकडे येत होत्या. त्यांची मुले त्यांच्या मागून पाय ओढत चालत होती. मोठ्या मुलांनी ग्राऊंडवर पळापळीचा खेळ सुरू केला होता.

समारंभ सुरू झाला. पाच महिलांना माईकवरून नावे पुकारून स्टेजवर बोलावण्यात आले. पाचही महिला विधवा होत्या. त्या पाच वेगवेगळ्या जातींच्या होत्या.

ग्राऊंडच्या कडेने पाच खड्डे काढण्यात आले होते. आम्हाला तिकडे जाण्याची सूचना मिळाली. त्या महिलांच्या हस्ते वृक्षारोपण पाच ठिकाणी करण्यात आले. आम्ही त्या महिलांचे सत्कार तशा अभिनव पद्धतीने, वटपौर्णिमा साजरी झाल्यानंतर केले.

शिंगणापूरच्या कार्यकर्त्यांनी नवा आदर्श निर्माण केला आहे. त्याच वेळी विधवेलाही मंगलप्रसंगी मान देण्याचा व सर्व जाती समान आहेत असा समतेचा संदेशही दिला गेला.