माघ शुद्ध सप्तमी म्हणजेच रथसप्तमी होय. तो दिवस महासप्तमी, भास्करसप्तमी अशा नावांनीही ओळखला जातो. रथसप्तमीचे व्रत प्रामुख्याने स्त्रिया करतात. रथसप्तमीला सकाळी घरी अंगणात रक्तचंदनाने सात घोड्यांचा रथ व त्यावर सारथ्यासह सूर्यप्रतिमा काढून पूजा केली जाते. गोवऱ्यांच्या विस्तवावर मातीच्या भांड्यात खीर शिजवून, तिचा नैवेद्य दाखवला जातो. तसेच, धान्ये सात, रुईची पाने सात व बोरे सात सूर्याला वाहण्याची प्रथा आहे. काही ठिकाणी गोवऱ्यांवरील मातीच्या छोट्या बोळक्यांत दूध तापवून उतू घालवतात. त्या दिवशी हळदीकुंकूही करतात. दक्षिणेत रथसप्तमीच्या रात्री गायन, वादन, दीपोत्सव व रथोत्सव असा कार्यक्रम असतो. तो दिवस जागतिक ‘सूर्यनमस्कार दिन’ म्हणून ओळखला जातो.

भारतीय संस्‍कृतीमध्‍ये देवाची पूजा नैवेद्याशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही. देवी-देवता नैवेद्य दाखवल्‍यानंतर प्रसन्‍न होतात असा समज आहे. काही देवदेवतांचे नैवेद्यही ठरलेले असतात. पोळीचा नैवेद्य, गौरी-गणपतीला भाजी-भाकरीचा नैवेद्य, गणपतीला मोदकाचा नैवेद्य वगैरे.

पूजेमध्ये सोळा उपचार आहेत. त्यामध्ये नैवेद्य समर्पण हा एक उपचार आहे. रोज सकाळी पूजा झाल्यावर दूधसाखर, नुसती साखर, गूळखोबरे किंवा एखादे फळ यांचा नैवेद्य त्या त्या देवतेच्या संकल्पनेनुसार दाखवण्यात येतो. वैश्वदेव झाल्यावर, भोजनास बसण्यापूर्वी देवांना महानैवेद्य दाखवण्याची प्रथा होती. पण तो कुलाचार व्यवसायपरत्वे जवळजवळ लोप पावला आहे. त्यामुळे सणावाराच्या दिवशी देवांना महानैवेद्य दाखवण्याची सोयीची पद्धत रूढ आहे.

‘नेवेदं अर्हतीति’ – निवेद अर्थात निवेदन याला जे योग्‍य त्‍याला नैवेद्य म्हणावे, अशी याची व्‍याख्‍या आहे. त्याचा अर्थ देवाला निवेदनीय असे जे द्रव्‍य ते नैवेद्य होय. नैवेद्य हा पंचविध असावा व तो शुद्ध असावा. त्याविषयी तंत्रसारात पुढील श्‍लोक आहे -

निवेदनीयं यद् द्रव्‍यं प्रशस्‍तं प्रयतं तथा
तद् भक्ष्‍यार्ह पत्र्चविधं नैवेद्यमिति कथ्‍यते
भक्ष्‍यं भोज्‍यं च लेह्यं च पेयं चूष्‍यं च पत्र्चमम्
सर्वत्र चैतं नैवेद्यमारार्ध्‍यास्‍यै निवेदयेत्

श्रद्धाळू लोक स्वतःला पवित्र करण्याचा प्रयत्न नदीत स्नान करून साधतात. कुंभमेळ्यात तर करोडो लोक नदीत बुडी मारतात. सहा वर्षांच्या अंतराने अर्ध कुंभमेळा हा प्रयाग (अलाहबाद), हरिद्वार, नाशिक आणि उज्जैन येथे नदीच्या काठी आळीपाळीने भरवण्यात येतो. कुंभमेळ्यात पापे धुऊन निघतात व मोक्ष प्राप्ती होते अशी लोकांची श्रद्धा आहे. त्याच चार ठिकाणी बारा वर्षांनंतर पूर्ण कुंभ भरवला जातो. एकशेचव्वेचाळीस वर्षांनी महाकुंभ आयोजित केला जातो. त्याच शृंखलेतील कुंभमेळा 2019 प्रयाग येथे जानेवारी 2019 पासून सुरू होत आहे.

रावणदहनाची परंपरा ही फार जुनी नाही. होळीचे संदर्भ जसे प्राचीन काळापासून संस्कृत आणि प्राकृत वाङ्मयातून येतात तसे रावणदहनाचे येत नाहीत. रावणदहन ही परंपरा मध्ययुगातील आहे. ती भारतात कित्येक प्रांतांमधून दिसत नाही. ती प्रथा प्रामुख्याने उत्तर भारतात, विशेषतः नर्मदेच्या पलीकडे आढळत होती. सोने – आपट्याची पाने लुटण्याची प्रथा महाराष्ट्रात होती.

प्रा. रामानुजम यांच्या अनेक रामायणांचा परामर्श घेणाऱ्या पुस्तकावरून काही वर्षांपूर्वी दिल्ली विश्वविद्यालयात गदारोळ माजला होता. त्यातून महत्त्वाची गोष्ट पुढे आली, ती म्हणजे भारतात प्रांतागणिक रामायणे आहेत. तशीच ती भारताबाहेर लंकेपासून कंबोडियापर्यंत आहेत. त्या विविध रामायण संहितांमधे काही ठरावीक पात्रे सोडली तर कथानकांत एकवाक्यता नाही. प्रत्येक ठिकाणी आणि जवळपास प्रत्येक संहितेत रामायणातील व्यक्तिविशेष आणि घटनाविशेष यांच्या वर्णनात फरक आलेले आहेत. जैनांच्या रामकथेत तर सीता ही रामाची बहीण मानली गेली आहे!

भाद्रपदात सर्वत्र जो होतो त्याला गणेश उत्सव म्हणायचे काय? प्रश्न खराच महत्त्वाचा आहे, पण त्याचे उत्तर मिळणे कठीण आहे. गणेश उत्सवाच्या दरम्यान जे काही बघण्यास मिळते; मग उत्सव घरगुती असो किंवा सार्वजनिक, तेव्हा खरेच असे वाटू लागते, की याला गणेश उत्सव म्हणायचे का?

गणेश उत्सवाला सुरुवात केव्हा आणि कशी झाली त्याला काही इतिहास नाही;  पण त्या उत्सवाला सार्वजनिक रूप छत्रपती शिवाजीराजे यांनी पुणे येथे दिले. त्यांच्या काळात, 1630 ते 1680 पर्यंत उत्सव सार्वजनिक पद्धतीने साजरा केला गेला. त्या मागील त्यांचा उद्देश स्वराज्य संस्कृती लोकांना कळावी व त्यांच्यात देशभक्ती जागवावी हा होता. पेशव्यांनी शिवाजीराजांच्या पश्चात बंद पडलेली सार्वजनिक गणेशपूजा 1718 पासून पुन्हा सुरू केली. ती प्रथा 1818 पर्यंत कायम राखली गेली. पण सार्वजनिक गणपती पूजा पेशव्यांच्या पतनानंतर 1818 ते 1892 मध्ये बंद झाली. त्या काळात ती पूजा घरोघरी सुरू झाली. दहाव्या दिवशी गणेशाची उत्तरपूजा झाल्यानंतर गणेश मूर्तीचे त्या काळात काय करत असत त्याचा काही उल्लेख नाही.

मंद्रूप हे गाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यापासून पंचवीस किलोमीटर आणि कर्नाटक सीमेपासून बारा किलोमीटर अंतरावर, सीना-भीमा या दोन नद्यांच्या मध्ये वसले आहे. गाव टुमदार आहे. मंद्रूप गावाला तेथील ग्रामदैवत मळसिद्ध, कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन, प्रति-पंढरपूर विठ्ठल मंदिर आणि शेखसाहब दर्गा यांच्या माध्यमातून महात्म्य लाभले आहे. समजूत अशी आहे, की ही सगळी मंडळी पूर्वी पृथ्वीतलावर मानवाच्या रूपात अस्तित्वात होती. त्यांना विधायक कार्याने देवत्व प्राप्त झाले. ते सगळे शंकराचे उपासक होते. गाव कर्नाटकातील बिदर बादशहाच्या महसुलाचे मुख्य ठिकाण होते. त्यावेळी ज्वारी महसूल म्हणजे लेव्ही म्हणून दिली जात असे.

गावाच्या आजूबाजूला जवळपास चाळीस खेडी आहेत, त्यामध्ये वांगी, निबर्गी, तेलगाव, टाकळी, मनगोळी यांचा समावेश होतो. त्यामुळे मंद्रूप गाव तालुक्यातील मध्यवर्ती ठिकाण मानले जाते. तेथील ग्राम पंचायतीची स्थापना 1934 साली झाली. गावाची लोकसंख्या सतरा हजार पाचशे इतकी आहे.

जोतिबाची वाडी हे गाव उस्मानाबाद जिल्ह्यात आहे. सतराशे लोकसंख्या असलेले ते गाव तब्बल दोनशे वर्षांपासून शाकाहारी आहे! गावातील रहिवासी मांसाहार करत नाहीत.

चांद्रवर्ष आणि सौर वर्ष यांचा मेळ घालण्यासाठी सरासरी बत्तीस किंवा तेहतीस चांद्रमासांनंतर चांद्रवर्षात एक महिना जास्त धरावा लागतो, त्याला अधिक महिना असे म्हणतात. त्यालाच मलमास, पुरुषोत्तम मास असेही म्हणतात. महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात हा महिना धोंड्याचा महिना म्हणूनही ओळखला जातो. भारतात वैदिक काळापासून चांद्रमास आणि सौरमास यांनुसार कालगणनेचा प्रचार झालेला दिसून येतो. बारा महिन्यांची कालगणना वैदिक काळापासून आहे. सौर वर्षाचे सुमारे तीनशेपासष्ट दिवस असतात. चांद्रमासाचे दिवस मात्र साधारण तीनशेचौपन्नच येतात. त्यामुळे बारा चांद्रमासांचे एक वर्ष मानले तर हळूहळू काही दिवसांचा फरक पडू लागेल. तसे होऊ नये म्हणून बत्तीस किंवा तेहतीस चांद्रमासांनंतर एक महिना अधिक धरावा लागतो. पण कोणता महिना अधिक धरायचा? शास्त्रकारांनी तो सुद्धा विचार केलेला आहे. सर्वसाधारणपणे प्रत्येक चांद्रमासात एक सौर संक्रांत होते. परंतु ज्या मासात अशी एकही संक्रांत येत नाही, जो चांद्रमास संपूर्णपणे दोन संक्रांतीच्या दरम्यान येतो, तो अधिक महिना धरून त्याला त्याच्या पुढील महिन्याचे नाव दिले जाते. दोन महिन्यांतील फरक स्पष्ट दाखवण्यासाठी पुढील महिन्याला ‘निज’ म्हणजे नेहमीचा महिना म्हणतात. जसे 2018 मध्ये ज्येष्ठ महिना अधिक असल्याने पुढील महिना निज ज्येष्ठ ठरला व ज्येष्ठातील सगळे सणवार, तिथी निज महिन्यात गृहित धरतात. साधारणपणे चैत्र, ज्येष्ठ आणि श्रावण हे महिने दर बारा वर्षांनी, आषाढ अठरा वर्षांनी, भाद्रपद चोवीस वर्षांनी, आश्विन एकशेएकेचाळीस वर्षांनी व कार्तिक सातशे वर्षांनी अधिक महिना होतो. परंपरेप्रमाणे भाद्रपदापर्यंतचे महिने अधिक महिने म्हणून समजले जातात. ज्यावर्षी आश्विन अधिक येतो, त्यावर्षी पौष महिना क्षयमास होतो.

लोकसंस्कृतीमधील पोतराज हा मरीआई या ग्रामदेवतेचा उपासक असतो. तो त्याच्या उग्र भीषण रौद्र अवतारामुळे म्हणून मराठी लोकांना चांगला परिचित आहे. पोतराज ही प्रथा विदर्भात जास्त आढळते. ते विशेषतः मातंग समाजाचे दैवत आहे. पोतराज प्रथेचा मुख्य पाया मांगरिबाबापासून होतो. मांगरिबाबाच्या यात्रा भरतात. मांगरिबाबाच्या यात्रेसाठी हजारो भाविक पुणे, मालेगाव, औरंगाबाद, बोन्द्रा, मंगरूळ, खानदेशात अमळनेर, चांदनकुर्हे, बीड जिल्ह्यातील होळ अशा जिल्हा तालुक्याच्या ग्रामीण परिसरातून येतात.

'पोतराज' हा शब्द तमिळ भाषेतील 'पोट्टूराझ' या शब्दाचा मराठी अपभ्रंश आहे. पोतराजाचे आचरण, पूजापद्धती, नृत्य इत्यादींवर, द्रविड संस्कृतीचा प्रभाव असतो. दक्षिणेत 'सातबहिणी' या नावाच्या ग्रामदेवी प्रसिद्ध आहेत. त्यांचा भाऊ असलेल्या एकाला पोत्तुराजु म्हणतात. मरीआईला गौरवाने 'लक्ष्मीआई' असेही म्हटले जाते. त्यामुळे पोतराज हा मरीआईवाला किंवा लक्ष्मीआईवाला या नावाने ओळखला जातो.

पत्रावळ म्हणजे पळसाच्या पानांची गोलाकार थाळी किंवा ताट होय. ती मुख्यत: भोजनासाठी उपयोगात आणली जाते. पत्रावळी लग्नसमारंभात किंवा अन्य कार्यक्रमात जेवणावळींसाठी वापरल्या जातात. त्या आधीच्या काळात घरोघरी बनवल्या जात. त्या नारळाच्या किंवा लिंबाच्या झाडापासून काढलेल्या काड्यांनी जोडल्या जात. तसे जोडून साधी पसरट पत्रावळ तयार केली जात. कालांतराने जेवणाचे इतर पदार्थ पत्रावळीमध्ये व्यवस्थित वाढता यावे, म्हणून त्यात वाट्या तयार करण्यात येऊ लागल्या. तसेच पानांचे छोटे द्रोणही तयार केले जातात. त्या पत्रावळी मशीनचा वापर करून तयार करण्यात येतात. पत्रावळी तयार करणे हा लघुउद्योग अनेक ठिकाणी केला जातो.