वाघनदीचे गोंदिया जिल्ह्याच्या लोकजीवनात महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. वाघनदीचा उगम छत्तीसगढ राज्यात असून तिच्या उगमस्थानाजवळच्या गावाचे नावच बाघनदी आहे (हिंदीत वाघचा उच्चार बाघ असा केला जातो). बाघनदी हे गाव वेगाने शहरीकरणाकडे वाटचाल करत असले तरी वाघनदीचे ग्रामसौंदर्य मात्र त्या गावाने जपलेले आहे. मुंबई-कोलकाता या राष्ट्रीय महामार्गावरील ते गाव, त्याच्या ‘अजीबोगरीब’ (विचित्र) नावाने त्या महामार्गाने जाणाऱ्या-येणाऱ्यांना मोहवून घेते. 

वाघनदी एकेकाळी बारमाही प्रवाही नदी होती. माझे गाव बोरकन्हार हे त्या नदीच्या किनाऱ्यावर वसले आहे. आम्हाला नदीपर्य॔त पोचण्यासाठी कन्हारी-मातीच्या शेतातून सुमारे एक किलोमीटर चालावे लागते. गावातील गुरेढोरे दिवसातून एकदा तरी त्या नदीला कवटाळत असतच. नदीच्या पात्रात बोरकन्हार व भजेपार या गावांदरम्यान एक खोल डोह होता (आजही आहे). त्या डोहातील पाण्याची खोली किती असेल, यावरही एकेकाळी वाद-संवाद होत असत. कोणी म्हणे, ‘एका खाटेची रस्सीही पुरणार नाही’; तर दुसरा म्हणे, ‘नाही गा! तेवढा खोल नसे डोह, असेल दहा-वीस फूट खोल!’ डोहाच्या काठावर उंबराचे मोठे झाड होते. ते झाड नंतर जेव्हा मी बालकवींची औदुंबर कविता वाचली व ग्रेस यांच्या संपादनाखालील ‘युगवाणी’च्या एका दिवाळी विशेषांकात त्यावरील गूढरम्य ‘लिखाण’ वाचले, तेव्हापासून माझ्या मनोविश्वात जिवंत झाले. आजही ते जिवंतच आहे. ते झाड मात्र अस्तित्वशून्य झाले आहे.

कोरलई हे रायगड जिल्ह्यातील रेवदंड्याच्या खाडीच्या पलीकडे असणारे छोटेसे गाव. ते अलिबागपासून बावीस किलोमीटरवर आहे. ते रेवदंड्याच्या खाडीत घुसलेल्या भूभागावर वसलेले आहे. कोकण किनारपट्टीवर वसलेल्या कोठल्याही छोट्या गावासारख्याच खाणाखुणा अंगावर वागवणारे. शेती आणि मासेमारी हा तेथील मुख्य व्यवसाय. पण तेथील एक गोष्ट विशेष आहे - आणि ती एकमेवाद्वितीय आहे! ती म्हणजे तेथे बोलली जाणारी भाषा. ती भाषा त्या गावाव्यतिरिक्त जगात इतरत्र कोठेही बोलली जात नाही. 

हेलस नावाचे गाव जालना जिल्ह्याच्या मंठा तालुक्यात आहे. ते गाव हेलावंतीनगरी म्हणून पुराणकाळात प्रसिद्ध होते. त्याची ओळख ‘पालथी नगरी’ म्हणूनही आहे. कारण तेथे उत्खननात प्राचीन मूर्ती, वस्तू मिळाल्या, त्या जमिनीखाली उलट्या-सुलट्या कशाही असत! म्हणून ती ‘पालथी नगरी’! मात्र तो इतिहासप्रेमींसाठी खजिना आहे. गावाचा सांस्कृतिक, पौराणिक, ऐतिहासिक वारसा थक्क करणारा आहे. 

सिंधुरासुराचे मंदिर शेंदुरवादा या गावी (तालुका गंगापूर, जिल्हा औरंगाबाद) आहे. सिंधुरासुराचा वध व गणेशाचे स्वतःचे वाहन मूषक/उंदीर यास दिलेली मुक्ती या दोन प्रमुख पौराणिक घटनांचा संदर्भ शेंदूरवादा या गावाशी आहे. सिंधुरासुराच्या वधाची कथा गणेश पुराणाच्या उत्तरार्धात क्रीडाखंडामध्ये अध्याय 127 ते 138 दरम्यान आहे. शंकरांनी ब्रह्मदेवाला झोपेतून उठवले. तेव्हा ब्रह्मदेवाने रागाने दिलेल्या जांभईतून एक पुरुष निर्माण झाला. त्याचे पूर्ण अंग शेंदरी रंगाचे होते. त्याने स्वतःसाठी नाव, स्थान व कार्य द्यावे अशी मागणी ब्रह्मदेवांना केली तेव्हा ब्रह्मदेवांनी ‘तू ज्याला रागाने मिठी मारशील तो तत्काळ मृत्यू पावेल’ असा वर त्याला दिला. त्याने त्या वराचा खरेखोटेपणा पाहण्यासाठी थेट ब्रह्मदेवाकडेच धाव घेतली. ब्रह्मदेवाने संतापून ‘तू दैत्य होशील’ असा शाप त्याला दिला, म्हणून त्याचे नाव सिंधुरासुर असे पडले. ब्रह्मदेव अशी शापवाणी उच्चारून वैकुंठात विष्णूकडे गेले. त्यांच्या मागोमाग उन्मत्त झालेला सिंधुरासुरही वैकुंठात दाखल झाला. त्याने खुद्द विष्णूंना युद्ध करण्याचे आव्हान दिले. तेव्हा विष्णूंनी त्याला शंकराकडे जाण्याचा सल्ला दिला. त्याने कैलासाला गेल्यावर ध्यानस्थ बसलेल्या शंकराला पाहून त्याच्याशी काय युद्ध करावे असा विचार केला. पण दरम्यान, त्याच्या नजरेस पार्वती पडली. त्याने पार्वतीवर मोहित होऊन तिला पळवून नेले. शंकरांना त्यांचे ध्यान संपताच घडलेली घटना समजली. शंकरांनी सिंधुरासुराला गाठले.

कोकणात घराघरातून साजरा होणारा एक सण म्हणजे ‘नवान्न पौर्णिमा’. नव्याची पौर्णिमा. ‘नवान्न’ म्हणजे नवीन अन्न. त्या दिवसाला नावाप्रमाणेच महत्त्व आहे. नवान्न म्हणजे नवीन तयार झालेले अन्न. ‘नवान्न पौर्णिमा’ निसर्गाबद्दल वाटणाऱ्या कृतज्ञतेपोटी साजरी केली जाते. त्या दिवशी घराघरांत ‘नवे’ बांधण्याची परंपरा आहे. आश्विन महिन्यात शरद ऋतू सुरू होतो. आश्विनात पौर्णिमा जर दोन दिवस असेल तर आदल्या दिवशीच्या रात्री ‘कोजागिरी’ आणि दुसऱ्या दिवशी ‘नवान्न’ पौर्णिमा असते. आणि पौर्णिमा एकाच दिवशी येते तेव्हा दिवसा नवान्न पौर्णिमा साजरी करून त्याच रात्री कोजागिरी पौर्णिमेचे दूध प्यायचे असा बेत असतो.

कोकणात भात हे प्रमुख पीक घेतले जाते. त्याबरोबरच नाचणी, वरी ही पिकेही असतात. भात हे पीक गणपती उत्सवानंतर तयार होते. कमी कालावधीत तयार होणार्या् पिकांची कापणी नवरात्रात करण्याची प्रथा आहे. तशा कापलेल्या भाताचे पिक हे ‘उखळा’मधून सडून नवान्न पौर्णिमेला त्याचा भात करायचा; ती नवीन अन्नाची (म्हणजे धान्याची) सुरुवात असते. घर बांधणीत ‘उखळ’ इतिहासजमा झाली आहे. नवीन धान्य गिरणीवरून सडून आणले जाते. मात्र नवीन तांदळाचा पहिला भात पौर्णिमेला शिजवण्याची परंपरा कोकणात पाळली जात आहे. 

शाहिरी काव्य हे अस्सल मराठी बाण्याचे आहे. ते बहुजनसमाजाचे आवडते काव्य आहे. काही विद्वानांच्या मते, शाहिरी काव्य हाच मराठी काव्याचा प्रभातकाळ होय. शाहिरी काव्याची प्रेरणा स्वतंत्र आहे, हे खरे. शाहिरांनी त्यांची रचना पूर्वीच्या संस्कृत-मराठी कवींची रचना डोळ्यांसमोर ठेवून केलेली नाही. त्यांचे काव्य लोकजीवनातून निर्माण झाले. त्यामुळे त्यांचा अविष्कार नाविन्यपूर्ण व ताजातवाना आहे. शाहीर हे खऱ्या अर्थाने लोककवी होत. शाहिरी काव्य शिवकाळापासून सुरू झाले, पेशवाईबरोबर वाढले आणि तेथेच विराम पावले. त्यानंतर त्याची पुनरावृत्ती व रूढ अनुकरण होऊ लागले. त्यापूर्वी यादवकालीन वाङ्मयात मधूनमधून शाहीर, गोंधळी, भाट इत्यादींचे उल्लेख आढळतात. शिवपूर्वकाळात एकनाथांचे गोंधळ, भारुडे, पाईक, गौळणी इत्यादीचे उल्लेख आढळले होते. तत्पूर्वीही ते असावेत, त्यातून कालानुरूप असा वाङ्मयप्रकार जन्माला आला असावा.

खोपटे हे उरण तालुक्यातील अरबी समुद्रालगतच्या खाडीकिनारी वसलेले, विस्ताराने मोठे गाव. ते गाव सात पाड्यांनी मिळून बनले आहे. गावात इतर गावांसारखाच गणेशोत्सव साजरा होतो, पण तेथील गावकरी त्याच्या जोडीला आणखी एक वैशिष्ट्यपूर्ण उत्सव साजरा करतात. तो आहे शिवोत्सव. ती परंपरा तब्बल आठ दशकांपासून चालू आहे. ‘शिवगौरा’ मंडळाद्वारे त्या उत्सवाला सुरूवात झाली. शिवोत्सव पाच दिवस चालतो. उत्सवात विविध कार्यक्रमांची रेलचेल असते. शिव आणि शक्ती यांच्यातील वर्चस्ववादाचे प्रतीक असणारे कलगी-तुऱ्याचे जंगी सामने आणि पारंपरिक नृत्य हे त्या विविधरंगी कार्यक्रमांचे वैशिष्ट्य. संपूर्ण महाराष्ट्र भाद्रपद महिन्यात गौरी-गणपतींची प्रतिष्ठापना करत असताना, खोपटे गावातील ‘शिवगौरा उत्सव मंडळ’ शिवोत्सव साजरा करत असते. ज्येष्ठा गौरी पूजनाच्या दिवशी गावाच्या पाटीलपाड्यात थेट भगवान शंकर सुंदर आरास असलेल्या जागेत विराजमान होतात. भाद्रपद शुक्ल द्वादशीला गौराविसर्जन होते. शाडूच्या मातीपासून बनलेल्या ‘गौरा’ म्हणजे शिवमूर्तीची प्रतिष्ठापना केली जाते. शिवमूर्तीची निर्मिती आणि पूजन हे त्याच परिसरापुरते होते की आणखी कोठे? सहसा प्रतीकरूपात होत असलेले शिवपूजन मूर्तिरूपात कसे आले?

चामुंडा हे देवीचे क्रूर रूप होय. ते सर्व भारतभर मान्य आहे. चामुंडेच्या त्या रूपात अमंगल, बीभत्स व भयानक यांचे जणू काही संमेलन आहे. कारण त्या देवीची उत्पत्ती कौशिकी देवीच्या भृकुटीपासून संहारकार्य करण्याकरता झालेली आहे. ती देवी हडकुळी, उभे केस असलेली, लोंबणाऱ्या कोरड्या स्तनांची, अट्टहास करणारी, जीभ बाहेर काढलेली, नरमुंण्डांच्या माळा-हाडांचे दागिने घालणारी, अंगावर साप आणि पोटावर विंचू बाळगणारी, वाघाचे कातडे नेसणारी, स्मशानात पिंपळाखाली राहणारी अशी दाखवतात. तिच्या वाहनाचे कार्य घुबड किंवा गाढव यांना दिलेले आहे. तिच्या ध्वजावर गिधाड असते. ती तिच्या डाव्या हाताच्या करंगळीचे नख कुरतडताना किंवा दोन्ही हातांनी स्वतःचे तोंड पसरताना बहुतेक दिसते. चामुंडेचे ते सर्वसामान्य स्वरूप आहे. पण प्रत्येक प्रतिमेत तशी सर्वच लक्षणे मिळत मात्र नाहीत.

चामुंडेचे काही विशेष प्रकारही आहेत. ते असे -

1. केरसुणी घेतलेली चामुंडा, 2. नवग्रह घेतलेली चामुंडा, 3. डोक्यावर शव घेतलेली चामुंडा, 4. स्मशान वासिनी चामुंडा

‘चामुंडा देवी’ची थोडक्यात माहिती काही ग्रंथांत नमूद आहे. त्यांपैकी एक म्हणजे ‘काश्यपशिल्पम्. ‘काश्यपशिल्पम्’ या संस्कृत ग्रंथाचा मराठी अनुभव आहे. त्या ग्रंथात चामुंडा देवीचे काही संस्कृत श्लोकांमधून मूर्ती कशी असावी आणि तिचे प्राकृत स्वरूप कसे असावे याबद्दलची माहिती दिली आहे. ती अशी-

मेणवली हे वाईपासून तीन किलोमीटरवर असलेले कृष्णा नदीकाठचे लहानसे गाव. त्याची ओळख नाना फडणवीस यांचे गाव अशी आहे. औंधचे भवानराव त्रंबक पंतप्रतिनिधी आणि साताऱ्याचे रघुनाथ घनश्याम मंत्री यांच्याकडून नाना फडणवीसांना मेणवली गाव देणगी म्हणून देण्यात आले. नानांनी त्या गावात स्वत:ला राहण्यासाठी एक वाडा बांधलाच, पण कृष्णामाईच्या घाटावर विष्णूचे व दुसरे मेणेश्वराचे म्हणजेच शंकराचे अशी दोन देवळेदेखील बांधली.

कृष्णेच्या घाटावरील त्या मंदिरांच्या परिसरात गेले, की सर्वप्रथम एक छोटेसे देऊळ दृष्टीस पडते. ते विष्णू व शंकर यांच्या देवळांच्या मानाने खूपच लहान असून घंटेचे देऊळ म्हणून ओळखले जाते. त्या देवळाचे विशेष म्हणजे त्यात फक्त एक भलीमोठी घंटा टांगली आहे. पंचधातूंपासून बनवलेल्या त्या घंटेचे वजन सहाशेपन्नास किलोग्रॅम एवढे असून, त्यावर लहानग्या जिझसला कडेवर घेतलेल्या मेरीचे चित्र व 1707 हे साल कोरलेले आहे. ती घंटा बघितल्यावर जिझस आणि मेरी यांचे चित्र कोरलेली घंटा देवळाच्या परिसरात का ठेवली, ती एखाद्या चर्चमधील घंटा आहे का, तिच्यासाठी वेगळे मंदिर का बांधले असे  प्रश्न पडतात.  

गोळवण हे सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या मालवण तालुक्यात वसलेले एक छोटेसे गाव. ते मालवणपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. ते सुंदर निसर्गाने नटलेले आहे. गावाच्या चारही बाजूंनी डोंगर आहे. गोळवण हे गाव मध्येच वसले आहे. म्हणून त्या गावाला ‘गोल असे वन’ म्हणजेच गोळवण असे म्हणतात. गाव बारा वाड्यांनी बनलेले आहे. रवळनाथ ही ग्रामदेवता आहे. रवळनाथाचे मंदिर गावात प्रसिद्ध आहे. ते मंदिर प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे असे मानले जाते. गावात दत्त मंदिर, शेबार देव मंदिर, भावई मंदिर अशी मंदिरे आहेत. गावची लोकसंख्या अडीच हजाराच्या आसपास असावी.