काही नद्या जगाचा नकाशात पटकन नजरेत भरतात. अमेझॉन, नाईल, गंगा, ब्रह्मपुत्रा या नद्या लांबीला अफाट, त्यांची पात्रे प्रचंड मोठी आणि त्यांच्यावर विसंबून राहणारे लोकही भरपूर. नाईल ही जगातील सर्वांत लांब नदी. माणसाचे आयुष्य कसे अनाकलनीय असते आणि त्याला अनपेक्षित दिशा कशी मिळते हे सांगताना ज्येष्ठ कथाकार जी.ए. कुलकर्णी, नाईलचे उदाहरण त्यांच्या पत्रांत अनेकदा देतात. व्हाईट नाईल जेथे उगम पावते, तेथून शंभरेक मैलांवर लाल समुद्र आहे. ती पुढेही वाहताना किंचित उजवीकडे वळून लाल समुद्रात जाऊ शकली असती. दक्षिणेला अरबी समुद्र आहे; तोही तसाच जवळ. पण नाईल नदी लाल समुद्र, अरबी समुद्र बाजूला ठेवते आणि सहारा वाळवंट तुडवत ब्लू नाईलला सोबत घेऊन, हजारो मैल उत्तरेला जाते आणि अखेर, भूमध्य समुद्रात विसर्जित होते! चौफेर वाळवंट, पाण्याचा सतत तुटवडा, कमी पाऊस या सगळ्या प्रतिकूल गोष्टी असतानादेखील, नाईल अनेक नागमोडी वळणे घेत उत्तरेकडेच जाते. पाण्याचा एका दिशेने जाणारा तो अविरत प्रवाह हा अनेक अनाकलनीय नैसर्गिक प्रक्रियांवर अवलंबून असतो. जिवंत माणसाप्रमाणे नदीला असलेली ती प्रबळ उर्मी गेली कित्येक शतके माणसाला विचार करण्यास लावत आहे. तिच्या प्रत्येक कृतीमागे आणि प्रक्रियेमागे किती मोठी गुंतागुंत आहे आणि तिचा तो प्रवास किती काळ चालू आहे ते समजले तर बघता बघता, सगळ्या पृथ्वीचा इतिहास नजरेसमोर स्पष्ट होत जाईल.

गडकिल्ल्यांवरील पाण्याचे महत्त्व रामचंद्रपंत अमात्य (छत्रपती शिवाजी महाराजांनी नेमलेल्या अष्टप्रधान मंडळातील राजनीतीचे प्रधान) यांच्या आज्ञापत्रात दिले आहे - “... तसेच गडावरी आधी उदक पाहून किल्ला बांधावा. पाणी नाही आणि ते स्थल तो आवश्यक बांधणे प्राप्त झाले तरी खडक फोडून तली - टाकी पर्जन्यकालापर्यंत संपूर्ण गडास पाणी पुरे ऐसी मजबूत बांधावी.” गड किल्ले यांची उभारणी करताना आधी उदकपाण्याची सोय करूनच किल्ला बांधावा या विचारातून शिवरायांची दूरदृष्टी आढळते. 
आज्ञापत्रातील पुढील उद्गारांतून पाण्याचे महत्त्व स्पष्ट होते- “गडावर झराही आहे, जैसे तैसे पाणी पुरते, म्हणून तितक्यावर निश्चिती न मानावी. उद्योग करावा. कि निमित्य की जुझामध्ये भांडियाचे आवाजाखाली झरे स्वल्प होताना आणि पाण्याचा खर्च विशेष लागते, तेव्हा संकट पडते या करिता तैसे जागा जखिरियाचे पाणी म्हणोन दोन - चार तली - टाकी बांधून ठेवून त्यातील वाणी खर्च होऊ न द्यावे. गडाचे पाणी बहुत जतन राखावे”

लढ्यांच्या वेळी दारूगोळ्यांमुळे जिवंत झरे आटण्याचा संभव असतो, त्यासाठी पर्यायी व्यवस्था म्हणून प्रत्येक गडावर पाणीसाठा असला पाहिजे. कृत्रिमपणे साठवून ठेवलेल्या त्या पाण्याला ‘जखिरियाचे पाणी’ असे म्हटले जात असे. ते पाणी सडू नये म्हणून काळजी घेतली जात असे.

डॉ. मिलिंद पराडकर यांनी दुर्गबांधणीच्या संदर्भातील विचार पुढीलप्रमाणे मांडले आहेत –

खोपटे हे उरण तालुक्यातील अरबी समुद्रालगतच्या खाडीकिनारी वसलेले, विस्ताराने मोठे गाव. ते गाव सात पाड्यांनी मिळून बनले आहे. गावात इतर गावांसारखाच गणेशोत्सव साजरा होतो, पण तेथील गावकरी त्याच्या जोडीला आणखी एक वैशिष्ट्यपूर्ण उत्सव साजरा करतात. तो आहे शिवोत्सव. ती परंपरा तब्बल आठ दशकांपासून चालू आहे. ‘शिवगौरा’ मंडळाद्वारे त्या उत्सवाला सुरूवात झाली. शिवोत्सव पाच दिवस चालतो. उत्सवात विविध कार्यक्रमांची रेलचेल असते. शिव आणि शक्ती यांच्यातील वर्चस्ववादाचे प्रतीक असणारे कलगी-तुऱ्याचे जंगी सामने आणि पारंपरिक नृत्य हे त्या विविधरंगी कार्यक्रमांचे वैशिष्ट्य. संपूर्ण महाराष्ट्र भाद्रपद महिन्यात गौरी-गणपतींची प्रतिष्ठापना करत असताना, खोपटे गावातील ‘शिवगौरा उत्सव मंडळ’ शिवोत्सव साजरा करत असते. ज्येष्ठा गौरी पूजनाच्या दिवशी गावाच्या पाटीलपाड्यात थेट भगवान शंकर सुंदर आरास असलेल्या जागेत विराजमान होतात. भाद्रपद शुक्ल द्वादशीला गौराविसर्जन होते. शाडूच्या मातीपासून बनलेल्या ‘गौरा’ म्हणजे शिवमूर्तीची प्रतिष्ठापना केली जाते. शिवमूर्तीची निर्मिती आणि पूजन हे त्याच परिसरापुरते होते की आणखी कोठे? सहसा प्रतीकरूपात होत असलेले शिवपूजन मूर्तिरूपात कसे आले?

मेणवली हे वाईपासून तीन किलोमीटरवर असलेले कृष्णा नदीकाठचे लहानसे गाव. त्याची ओळख नाना फडणवीस यांचे गाव अशी आहे. औंधचे भवानराव त्रंबक पंतप्रतिनिधी आणि साताऱ्याचे रघुनाथ घनश्याम मंत्री यांच्याकडून नाना फडणवीसांना मेणवली गाव देणगी म्हणून देण्यात आले. नानांनी त्या गावात स्वत:ला राहण्यासाठी एक वाडा बांधलाच, पण कृष्णामाईच्या घाटावर विष्णूचे व दुसरे मेणेश्वराचे म्हणजेच शंकराचे अशी दोन देवळेदेखील बांधली.

कृष्णेच्या घाटावरील त्या मंदिरांच्या परिसरात गेले, की सर्वप्रथम एक छोटेसे देऊळ दृष्टीस पडते. ते विष्णू व शंकर यांच्या देवळांच्या मानाने खूपच लहान असून घंटेचे देऊळ म्हणून ओळखले जाते. त्या देवळाचे विशेष म्हणजे त्यात फक्त एक भलीमोठी घंटा टांगली आहे. पंचधातूंपासून बनवलेल्या त्या घंटेचे वजन सहाशेपन्नास किलोग्रॅम एवढे असून, त्यावर लहानग्या जिझसला कडेवर घेतलेल्या मेरीचे चित्र व 1707 हे साल कोरलेले आहे. ती घंटा बघितल्यावर जिझस आणि मेरी यांचे चित्र कोरलेली घंटा देवळाच्या परिसरात का ठेवली, ती एखाद्या चर्चमधील घंटा आहे का, तिच्यासाठी वेगळे मंदिर का बांधले असे  प्रश्न पडतात.  

चिमाजी अप्पांनी वसई परिसरातील किल्ले पोर्तुगीजांकडून जिंकून घेतल्यानंतर तेथील वेगवेगळ्या चर्चमधून ज्या घंटा मिळाल्या त्या महाराष्ट्रातील विविध मंदिरांत नेऊन बसवण्यात आल्या आहेत. फादर कोरिया यांनी केलेले ते संशोधन मोठे रसपूर्ण आहे...

चिमाजी अप्पा यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा सेनेने चौलपासून डहाणूपर्यंतच्या त्या पोर्तुगीज किल्ल्यांवर हल्ले सुरू केले. तो रणसंग्राम दोन वर्षें चालू होता. तेथील किल्ल्यात आणि किल्ल्याबाहेर असलेल्या चर्चेसचा विध्वंस त्या लढाईत फार मोठ्या प्रमाणावर झाला. त्या चर्चेसमधील येशू, मारिया आणि अन्य संत यांच्या मूर्ती भग्न पावल्या; मात्र चर्चच्या मनोऱ्यावर असलेल्या घंटा चांगल्या स्थितीत राहिल्या. मराठा सैनिकांनी किल्ले जिंकल्यानंतर चर्चच्या मनोऱ्यावर असलेल्या घंटा काढून घेतल्या. पोर्तुगीज सैनिकांनी शरणागती पत्करताना वसई किल्ल्यातील सात चर्चेसच्या मनोऱ्यांवर असलेल्या घंटा काढून घेतल्या. मराठ्यांनी किल्ले जिंकल्यानंतर त्या त्या किल्ल्यातील शस्त्रास्त्रे, दारूगोळा व पोर्तुगिजांची संपत्ती हे सारे मराठी सत्तेचा भाग झाला. परंतु त्या भागातील चर्चेसमधील प्रचंड घंटांचे काय झाले हा अनेक वर्षें कुतूहलाचा विषय होता.

माणिकगड किल्ला चंद्रपूर जिल्ह्याच्या ‘जिवती’ तालुक्यातील घनदाट जंगल आणि उंच डोंगररांगा आणि त्यातील एका डोंगरावर दाट वनराजीमध्ये भग्न अवस्थेत आहे. तो शहराच्या दक्षिणेला साठ किलोमीटरवर, गडचांदूरपासून जवळ आहे. ‘माना’ जमातीचा नागवंशीय राजा नवव्या शतकात ‘वैरागड’ येथे विराजमान झाला. पहिला राजा होता ‘कुरुम प्रल्हाद’; त्यानंतर ‘गहिलू’ या राजाने माणिकगड किल्ल्याची पायाभरणी नवव्या शतकात केली. नागवंशीय राजांचे साम्राज्य माणिकगडपर्यंत इसवी सनाच्या नवव्या शतकापासून बाराव्या शतकापर्यंत पसरले होते. त्यानंतर गोंड राज्याचा उदय झाला. ‘माणिकगड’ हे नाव माना राजांची कुलदेवता ‘माणिक्यादेवी’ हिच्या नावाचा अपभ्रंश होऊन पडले असावे. किल्ला विविध मोठमोठ्या वृक्षराजींनी नटलेला आहे. किल्ल्यात नव्याने वनीकरणही मोठ्या प्रमाणावर चालू आहे.

पोर्तुगीजांनी इसवी सन 1686-1743 च्या दरम्यान बांधलेली फोर्टमधील वसाहत उंच तटबंदीने घेरलेली होती. फोर्ट परिसरात खासगी वापरासाठी व व्यावसायिक कार्यालयांसाठी जागा कमी पडू लागली; मात्र त्याचा विस्तार करणे शक्य नव्हते. ब्रिटिश राजवट भारतात 1858 मध्ये सुरू झाली. ब्रिटिश सरकारने सर बार्टल फ्रियर या महत्त्वाकांक्षी व दूरदर्शी प्रशासकाची मुंबईचा गव्हर्नर म्हणून 1862 मध्ये नियुक्ती केली. गव्हर्नर फ्रियरने परिस्थितीचा अंदाज घेऊन तटबंदी पाडून परिसर विस्तार योजना आखली व ती कार्यान्वित केली. तो 1867 पर्यंत पाच वर्षें त्या पदावर राहिला. त्याने त्या कारकिर्दीत भविष्याचा अचूक वेध घेऊन सार्वजनिक व प्रशासकीय इमारतींसोबत टाउन हॉल, सिनेमा, नाट्यगृहे, वाहतूक बेट, उद्याने, खुली मैदाने, फाउंटन, पाणपोई अशा इमारती बांधल्या. आधुनिक मुंबईच्या विस्ताराचा पाया त्या करारी गव्हर्नरने घेतलेल्या धाडसी निर्णयामुळेच घातला गेला. त्याचे निधन 28 मे 1884 रोजी झाले.

माणसाचे जमिनीतून उत्पन्न घेणे उद्योगांच्या आधी सुरू झाले. जमिनीच्या एकूण उत्पन्नापैकी काही अंश कर म्हणून राज्यकारभार चालवण्यासाठी घेण्याची पद्धत पुरातन काळापासून आहे. जमीन महसुलाची पद्धत भारतामध्ये इसवी सनापूर्वीच्या राजवटींमध्ये निश्चित होती. त्यामुळे भारतात जमिनीचे सर्वेक्षण व नकाशे तयार करण्याची परंपरा प्राचीन आहे. जमीनमोजणीचा उल्लेख मनुस्मृती व ब्रह्मांडपुराण यांत आढळतो. नियोजनबद्ध संरचना मोहेंजोदडो व हडप्पा येथील उत्खननात मिळालेल्या अवशेषांत दिसून येते. शंखापासून बनवलेल्या कोनमापक यंत्राचा व ओळंब्याचा वापर माणसाने सिंधू संस्कृतीच्या काळात केला आहे.

जमिनीची मोजणी व नोंदणी ठेवण्यासाठी मौर्य साम्राज्यामध्ये ‘रज्जूक’ नावाचा अधिकारी नेमला जाई. संस्कृतमधील ‘रज्जू’ यावरून ‘रज्जूक’ हा शब्द प्रचलित झाला. दोरीचा वापर जमीनमोजणीसाठी त्यावेळी प्रथम केला गेला. कौटिल्याच्या ‘अर्थशास्त्र’मध्ये जमिनीची मोजणी, प्रतवारी, सर्वेक्षण करून तिचे कोरडी, बागायत, ओलसर अशा प्रकारे वर्ग करून जमिनीचा प्रकार, सिंचनसुविधा व तिच्यावरील कराची निश्चिती जमिनीवरील पिकांच्या आधारे केली जात असे.

अहमदनगर शहराला आणि निजामशाहीला मोठे महत्त्व महाराष्ट्राच्या मध्ययुगीन इतिहासात, विशेषत: शिवपूर्वकाळात होते. काही इतिहासकारांनी शिवपूर्वकाळ काळा रंगवला, तर काहींनी त्याकडे लक्षच दिले नाही. तथापि, सोळावे शतक हे निजामशाहीचे मानले जाते. मैलाचे दगड ठरलेल्या अनेक महत्त्वाच्या घटना त्या शतकात अहमदनगरमध्ये घडल्या. नगरच्या खापरी नळ असलेल्या पाणी योजना वैशिष्ट्यपूर्ण होत्या. त्यांचे अवशेष अभ्यासकांना आकर्षित करत असतात...  

शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापन केले, पण त्यासाठीची पार्श्वभूमी त्यांचे पिता शहाजीराजे यांनी निजामशाहीत असताना तयार केली. इतिहासकारांनी शहाजीराजे यांचा गौरव ‘स्वराज्य संकल्पक’ म्हणून केला आहे. मराठेशाहीची मुहूर्तमेढ जेथे रोवली गेली आणि मोगलांच्या पतनालाही जेथून सुरूवात झाली, ती आहे अहमदनगरची भूमी!

दक्षिण भारतातील बलाढ्य बहामनी साम्राज्याची पाच शकले उडाली आणि त्यांपैकी एक निजामशाही पंधराव्या शतकाच्या अखेरीस अस्तित्वात आली. अहमदनगर ही निजामशाहीची राजधानी बनली. जवळजवळ सगळा महाराष्ट्र तेव्हा निजामशाहीकडे, म्हणजे अहमदनगरच्या अखत्यारीत होता. सोळाव्या शतकात अहमदनगर हीच जणू काही महाराष्ट्राची निजामशाही राजधानी होती. 

फ्लोरा फाउंटन या शिल्पाकृतीचे समाजमनातील स्थान दीडशे वर्षें कायम आहे. त्याचे ‘हुतात्मा चौक’ असे नामकरण साठ वर्षांपूर्वी झाले. तरी तो चौक फ्लोरा फाउंटन या नावानेच ओळखला जातो. त्याची निर्मिती करण्यामागे धारणा काय होती? सत्ताधारी ब्रिटिश अधिकारी, त्यांची कुटुंबे आणि अन्य नागरिक त्यांच्या मायभूमीपासून हजारो मैल दूरवर वेगळ्या संस्कृतीच्या देशात वावरत होते. त्यांना त्यांच्या मातृभूमीची याद येणे स्वाभाविक होते. त्याच भावनेने मुंबईतील बऱ्याच वास्तू, शिल्पाकृती यांची निर्मिती मूळ ब्रिटिश वास्तूंच्या धर्तीवर झाली. फ्लोरा फाउंटनची निर्मिती इंग्लंडच्या प्रख्यात, सुशोभित ‘पिकॅडली सर्कस’च्या धर्तीवर असावी असे वाटते. त्यामुळे ब्रिटिश नागरिक आणि त्यांचे परिवार यांना ते विरंगुळ्याचे आकर्षक स्थळ ठरले.