गणेश देवी यांच्या ‘भारतीय भाषांचे लोकसर्वेक्षण’ ‘महाराष्ट्र’ या खंडात जवळपास बेचाळीस भाषा सर्वेक्षक व चर्चक यांचे प्रयत्न समाविष्ट आहेत. त्यांचे विभाग संपादक अरुण जाखडे यांनी महाराष्ट्रासंदर्भात भूमिका आणि पद्धत स्पष्ट केल्या आहेत. ते लिहितात, ‘महाराष्ट्राची भाषिक संस्कृती बहुआयामी आणि बहुविध आहे. ती दुर्मीळ होत आहे... या निमित्ताने ह्या प्राचीन भाषिक संस्कृतीचे, तिच्या परंपरेचे स्मरण झाले, नोंद करता आली.’ त्यांनी एकूण महाराष्ट्र भाषांचा हा दस्तऐवज आहे असे नोंदवले आहे. गणेश देवी यांनी या प्रकल्पाच्या निमित्ताने भारतीय भाषांचा दस्तऐवज वज्रलिपित केला आहे.

‘महाराष्ट्र’ या खंडात चार विभाग आहेत. पहिल्या विभागात (अ) मध्ये - मराठी आणि मराठीची रूपे, अन्य रूपे आणि सामाजिक उपरूपे यांसह मराठी प्रकाशने आणि अभिजात मराठीची वाटचाल समाविष्ट असून; अहिराणी, आगरी, कोहली, खानदेशी, चंदगडी, झाडी, तावडी, पोवारी, मालवणी, वऱ्हाडी, वाडवळी, सामवेदी, संगमेश्वरी अशी मराठीची रूपे परिचित होतात. (ब) मध्ये - सिंधी आणि उर्दू या मराठीतर भाषांची रूपे पाहता येतात.

गणेश देवी हे सांगलीच्या विलिंग्डन कॉलेजचे विद्यार्थी. त्यांनी त्यांचे शिक्षण शिवाजी विद्यापीठ (कोल्हापूर) आणि लीड्स विद्यापीठ (इंग्लंड) येथून पूर्ण केले. त्यांनी कोल्हापूर, सुरत, वडोदरा, गांधीनगर येथे प्राध्यापक म्हणून काम केले आहे. अभ्यासक, संशोधक, व्यासंगी प्रतिभावंत अशा देवी यांचे लेखन प्रामुख्याने इंग्रजी आणि गुजराती या भाषांतून झाले असले तरी त्यांनी मराठी सारस्वताचीही सेवा केली आहे. त्यांच्या नावावर साहित्य अकादमी पुरस्कारप्राप्त ‘आफ्टर अॅम्नेसिया’ या ग्रंथासह ‘ऑफ मेनी हिरोज’, ‘इन अनदर टंग’, ‘पेटेंड वर्ड्स’, ‘इडियन लिटररी क्रिटिसीझम’, ‘ट्रॅडिशन अँड मॉडर्निटी’, ‘अ नोमॅड कॉल्ड थिफ’ असे ग्रंथलेखन इंग्रजीतून आहे. त्यांची ‘आदिवासी जाणे छे’ हा गुजराती आणि ‘वानप्रस्थ’ हा अनेक पुरस्कारप्राप्त मराठी अशी अन्य ग्रंथसंपदा आहे. त्यांचे सेवाकार्य ‘आदिवासी अकादमी’, ‘भाषा संशोधन-प्रकाशन केंद्र’, ‘हिमलोक इन्स्टिट्यूट’, ‘ग्रामविकास’ अशा संस्थांच्या माध्यमातून सुरू आहे. त्यातूनच त्यांना भारतीय बोली व प्रादेशिक भाषा यांचा आवाका आला. त्यातून त्यांना भाषांच्या सामंजस्यपूर्ण लोकजीवन वर्तन-प्रचलनाची जाण आली. तिचा उपयोग भाषाप्रकल्पाचा व्याप सर्वसमावेशक करण्यासाठी त्यांना झाला. ‘महाराष्ट्र’ खंडातही त्याचा प्रत्यय येतो.

- अनिल सहस्रबुद्धे

shripad.kulkarni68@gmail.com

राजन खान प्रणीत ‘अक्षर मानव’ या संस्थेने तेजगड येथे योजलेली सहल विचारांनी श्रीमंत करणारी व बौद्धिक आनंद देणारी, अशी अविस्मरणीय होती. सहल जून 2018 मध्ये तीन दिवस आयोजित केली गेली होती. त्यात महाराष्ट्र व गोवा या दोन राज्यांमधून चारशे जणांनी भाग घेतला होता. तेजगड हे ठिकाण गुजरात राज्यात बडोदा ते छोटा उदेपूर हमरस्त्यावर आहे. ठिकाण गुजरातमध्ये असले तरी तेथून महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश व राजस्थान या राज्यांच्या सीमेवरील गावे काही तासांच्या अंतरावर आहेत. ती बरीचशी आदिवासी गावे आहेत.

‘आदिवासी अकादमी’ ही संस्था गणेश देवी यांच्या प्रयत्नांतून तेजगड येथे उभी आहे. ती वीस एकर जागेवर असून आदिवासींसाठी विविध स्तरांवर काम करते. भारतातील लोप पावत चाललेल्या सर्व बोली भाषा तेथे ऑडिओ व पुस्तक रूपात जतन करून ठेवल्या गेल्या आहेत. आदिवासी भाषांसंदर्भात जास्तीत जास्त लेखनसाहित्य उपलब्ध करून देणारे सुसज्ज ग्रंथालय तेथे आहे. ‘आदिवासी अकादमी’ व ‘भाषा केंद्र’ या संस्था संलग्न आहेत. संग्रहालय ग्रंथालयाच्या जवळच आहे. आदिवासींची कलापूर्ण व सांस्कृतिक जीवनरहाटी उलगडून दाखवणारी साधने, चित्रे संग्रहालयात पाहण्यास मिळतात. त्यांतील अनेक वस्तू आदिवासींच्या रोजच्या जगण्याशी संबंधित आहेत. आदिवासींचे जगणेच त्यातून जिवंत झालेले आहे.