गावाची ओळख ही तेथील लोकांच्या वागणुकीवरून बनते. उदाहरणार्थ शिस्तप्रिय, वक्तशीर पुणेकर, घड्याळाच्या काट्याप्रमाणे धावणारे मुंबईकर! रोज भानगडी करणा-या आणि भांडणाऱ्या लोकांचे भानगडवाडी हे गाव. पण बचतगटाच्या माध्यमातून तेथील स्त्रियांनी भानगडवाडीचे फक्त नाव बदलले नाही तर त्यासोबत लोकांची मानसिकताही बदलली. गावाचा सामाजिक आणि आर्थिक विकाससुद्धा साधला! त्यामुळे पूर्वीची भानगडवाडी नावाचे गाव हे आता 'शिवाजीनगर' म्हणून ओळखले जाऊ लागले आहे. नकाशावर शिवाजीनगर अशी स्वतःची स्वतंत्र ओळख निर्माण करण्यात मोलाचा वाटा आहे तो तेथील स्त्रीशक्तीचा.
महिलांचे भावविश्व उलगडणारे बचतगट
आर्थिक सक्षमीकरण ही बचतगटामागील संकल्पना... पण चित्र असे दिसते, की त्याच बचतगटांनी कळत-नकळत ग्रामीण भागातील महिलांचे हळवे भावविश्व खुलवले आहे! ती प्रक्रिया सूक्ष्म आणि सुप्तपणे होत असली तरी तिचे परिणाम बचतगटातील महिलांच्या शब्दांत सांगायचे तर...
होतो कसे आम्ही झालो कसे
होतो कसे आम्ही झालो कसे
जेव्हा बचतगटात आलो...
गावातील भांडण सोडून दिलं
एकत्र राहणं सुरू केलं
जेव्हा बचतगटात आलो...
सावकाराला भिणं सोडून दिलं
कर्ज काढणं सोडून दिलं
जेव्हा बचतगटात आलो...
होतो कसे आम्ही झालो कसे
होतो कसे आम्ही झालो कसे
जेव्हा बचतगटात आलो...
बचतगटांची चळवळ गेल्या दोन दशकांत भारतात, विशेषत: ग्रामीण भागात फोफावली आहे. घरे सावरण्यासाठी बायकांना धडपड करावी लागतच होती. बचतगटांनी तशा धडपड करणाऱ्या बायांना योग्य मार्ग दाखवला. बचतगटांचे कार्य आणि त्याचे परिणाम बँका, पतपेढ्या, सोसायट्या यांच्यापेक्षा वेगळे आहेत. दहा-बारा महिलांनी एकत्र येऊन गट सुरू करायचा, प्रत्येकीने महिन्याला ठरावीक रक्कम भरायची आणि गटातील एखाद्या मंहिलेला कर्ज हवे असेल तर ते त्याच पैशांतून द्यायचे. त्यावर गटाने ठरवलेले अत्यल्प व्याज आकारायचे... व्याजस्वरूपात मिळणारा तो पैसा बचतगटाचा; म्हणजेच बचतगटातील सर्व महिलांचा फायदा. बचतगटाचे गणित हे साधेसोपे वाटते, पण त्याने ग्रामीण महिलांच्या जीवनात क्रांती निर्माण केली आहे!