विष्णू आणि त्याचे राम व कृष्ण हे दोन मुख्य अवतार यांची आराधना करणारा तो वैष्णव संप्रदाय. नारायण-विष्णूमधील नारायण या देवाचा उल्लेख प्रथम ‘शतपथ ब्राह्यण’ ग्रंथात आढळतो. तो वैदिक देव नव्हे. विष्णू या देवाचा उल्लेख ऋग्वेदात फक्त पाच सूक्तांत आहे. त्यावरून तो आर्य देवताकुलात प्रथम प्रतीचा देव नसावा. एकाच देवतेचा उल्लेख नारायण व विष्णू या दोन नावांनी महाभारत व पुराणे यांत केला गेला आहे. त्या देवाच्या उपासकांना भागवत, पांचरात्र (सृष्टीची उत्पत्ती पुरूष, प्रकृती, स्वभाव, कर्म आणि देव या पाच विषयांनी झाली आहे असे मानणारा पंथ), एकांतिक, सात्त्वत (विष्णू) आणि वैष्णव अशी नावे दिलेली आढळतात. वैष्णव असा उल्लेख महाभारताच्या बऱ्याच नंतरच्या भागात क्वचित आहे. त्यावरून वैष्णव पंथाला वैष्णव हे सर्वसाधारण नाव बऱ्याच नंतर, म्हणजे विष्णू या देवाला महत्त्व मिळाल्यानंतर प्राप्त झाले असावे. मृणाल दासगुप्ता यांच्या मते, भागवत हे नाव मूळ वृष्णिकुलाचे दैवत वासुदेव-कृष्ण यांच्या उपासकांनी धारण केले. ते नारायण-विष्णूच्या उपासकांपेक्षा वेगळे होते. श्रीमती जयस्वाल यांच्या मते, भागवत हा शब्द ‘भज’ (= वाटणी करणे) या धातूवरून आला आहे. ‘भग’ म्हणजे संपत्ती, वाटा अशा अर्थाचा शब्द ऋग्वेदात आहे. भारतीय संस्कृती कृषिप्रधान आहे. तीमध्ये धान्य (मुख्यत्वे भात) आपापसांत वाटून घेऊन समूहाने राहणाऱ्या समाजाला भागवत हे नाव मिळाले असावे. 

श्री समर्थ रामदास स्वामी ह्यांचा जन्म शके 1530 चैत्र शुद्ध नवमी (रामनवमी) या दिवशी मौजे जांब परगणे, अंबड (गोदातीरी) येथे झाला. समर्थांचे वडील सूर्याजीपंत ठोसर व माता राणुबाई हे सात्त्विक जीवन जगत होते. समर्थांचे नाव ‘नारायण’ होते. त्यांची मुंज पाचव्या वर्षी झाली. त्यांच्या घराण्यात रामभक्ती पिढ्यान् पिढ्या चालत आलेली होती. ते त्यांच्या मातोश्रींकडून रामायण-महाभारतातील कथा ऐकत व त्यावर विचार करत बसत.

नारायण लग्न टाकून पळाले, त्यावेळी त्यांचे वय बारा वर्षांचे होते. ब्राम्हणांनी लग्नात ‘सावधान’ म्हणताच ते लग्नवेदीवरून निघून गेले अशी कहाणी आहे. त्यांनी पंचवटीजवळ टाकळीस जाऊन बारा वर्षे अनुष्ठान केले. गोदावरीच्या पात्रात उभे राहून ‘गायत्री पुरश्चरण’ व ‘श्रीराम’ नामाचा जप अशी खडतर तपश्चर्या करत असताना, त्यांना श्री प्रभुरामचंद्रांचे सगुण दर्शन होऊन अनुग्रह मिळाला. पुढे, त्यांनी भारतभर तीर्थयात्रा केली. त्यांचे अंत:करण यात्रेदरम्यान देशबांधवांची, धर्माची व सामाजिक स्थिती पाहून हळहळले. त्यांनी राष्ट्रोद्धारासाठी सामाजिक जागृतीचे काम हाती घेतले.

त्यांनी श्री रामोपासनेचा संप्रदाय व गावोगावी बलसंवर्धनासाठी मारुती मठांची स्थापना केली. लोकांमध्ये अन्याय व अत्याचार यांविरुद्ध चीड निर्माण केली. लोकांचा स्वाभिमान जागृत केला. तेथे शिष्यांची नेमणूक केली. समर्थांनी लोकजागृतीसाठी ग्रंथरचना केल्या. महाडजवळ शिवथर घळीत सुंदर मठाची स्थापना केली. तेथेच, त्यांनी  'दासबोध', 'मनोबोध', 'करुणाष्टके', 'मनाचे श्लोक' व इतर ग्रंथ यांचे लेखन केले.