यशवंतराव चव्हाण यांचा कराडमधील ‘विरंगुळा’ बंगला हे तीर्थस्थान बनून गेले आहे. त्यांनी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना व त्याचा विकास यांसाठी केलेले कार्य स्मरून लोक ‘विरंगुळा’ दर्शनास येतात. ‘विरंगुळा’ला भेट देण्यासाठी येणाऱ्यांची पावले आपसूकच ‘कल्पना चावला विज्ञान केंद्रा’कडे वळतात. चव्हाण यांची ‘दृष्टी’च जणू त्या केंद्रातून सद्यकाळात व्यक्त होत आहे!

आता, प्रवास उलट सुरू झाला आहे! केवळ महाराष्ट्रातून नव्हे, तर देशभरातून विद्यार्थी, पालक, शिक्षक आणि विज्ञानवेडे संशोधक केंद्रात येऊ लागले आहेत आणि मग त्यांची पावले चव्हाण यांच्या ‘विरंगुळा’ बंगल्याकडे वळतात. 

संजय पुजारी यांना जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी केवळ विज्ञान आणि विज्ञानच दिसते! संजय यांना लहानपणी विज्ञानाचे वेड लागले आणि ते वाढतच गेले आहे.

समाजशास्त्राचा अभ्यास करू पाहणाऱ्या विद्यार्थ्याला दोन गोष्टींनी गोंधळल्यासारखे होते. एक म्हणजे परदेशी समाजशास्त्रज्ञांनी समाजाविषयी मांडलेले सिद्धांत. ते सिद्धांत भारतीय समाजाला कितपत लागू होतील असा प्रश्न तर पडतोच, पण मुख्य म्हणजे ते फार रूक्ष, कोरडे आणि रटाळ वाटतात. त्यांनी मनाचे समाधान होत नाही. पण दुसरी आणि त्याहीपेक्षा गोंधळात टाकणारी गोष्ट म्हणजे भारतीय समाजाविषयीचेच अपुरे ज्ञान, विशेषत: भारतीय सामाजिक इतिहासासंबंधीचे. भारतीय समाजाचा इतिहास फार लांबचा असला तरी तो सुसंगत लिहिला गेलेला नाही. भारतीय उपखंडात मानवी वस्ती कधीपासून झाली, तीत बदल कोणकोणते झाले, समाजाची घडण निरनिराळ्या कालखंडांत कशी होती, जी अफाट विविधता आणि विषमता त्यात दिसते तिचा उगम कसा झाला, एकाच भूभागात अगदी भिन्न-भिन्न म्हणाव्यात अशा संस्कृती कशा काय नांदत राहिल्या... असे अनेक प्रश्न अभ्यासकाला पडत राहतात. त्यांची समाधानकारक उत्तरे मिळाली नाहीत की शास्त्र शिकूनही गोंधळल्यासारखे होते.

हे प्रश्न अनेक असले तरी ढोबळ मानाने तीन प्रकारचे आहेत. एक म्हणजे भारतात निरनिराळे म्हणावे असे जनसमूह निर्माण कसे झाले? निरनिराळे गट निरनिराळ्या काळात भारतात  वस्तीला आले, की ते एकाच कोणत्या तरी समाजातून निर्माण झाले? गट निरनिराळे असले तर त्यांच्यात एवढी एकात्मता का? आणि ते एकाच समाजातून उत्पन्न झाले असे मानले तर मग एवढे भेदाभेद का?