भद्रावती हे ठिकाण वर्धा नदीच्या खोऱ्यात वसले आहे. ते तालुक्याचे शहर आहे. ते चंद्रपूर या जिल्ह्याच्या ठिकाणावरून सव्वीस किलोमीटर अंतरावर येते. त्या ठिकाणाला तेथील अनेक पुरातन वास्तूंमुळे प्रसिद्धी मिळाली. शिवाय, ऑर्डनन्स फॅक्टरी या शस्त्रास्त्रनिर्मितीच्या कारखान्यामुळे वेगळी नवी ओळख निर्माण झाली. तेथील लोकसंख्या आहे साठ हजार पाचशे पासष्ट. व्यवस्थापन नगरपरिषदेकडे आहे. ठिकाणाच्या चतु:सीमेला पूर्वेला ताडोबा जंगल, पश्चिमेला देऊरवाडा, उत्तरेला बरांज, वरोरा आणि दक्षिणेकडे लोणारा, चंद्रपूर ही गावे. भद्रावती हे ठिकाण ‘भांदक’ ह्या नावानेही ओळखले जाते. ते मध्यरेल्वे मार्गावर आहे. रेल्वेस्टेशन ‘भांदक’ या नावाने जास्त परिचयाचे आहे.

भद्रावती नागपूर-चंद्रपूर या राज्य महामार्गावर (264) आहे. त्यामुळे दळणवळण दोन्ही मार्गांनी सुलभ आहे.

कनकाडी हे रत्नागिरी जिल्ह्यातील संगमेश्वर तालुक्याच्या शेवटी वसलेले गाव. त्या गावाच्या पुढे लांजा तालुका सुरू होतो. गावाला कनकाडी हे नाव कसे पडले याच्या दोन आख्यायिका आहेत. कनकाडी हे गाव कोणाचेही मूळ गाव नाही. त्या गावात राहणाऱ्या प्रत्येक समाजाचा कोणीतरी पूर्वज बाहेरून तेथे येऊन राहिला आणि गाव वसले. पहिल्या आलेल्यांपैकी काहींना तेथ कातळाच्या भेगेत सोन्याच्या काड्या मिळाल्या. सोने म्हणजे कनक; कनक काडीचा अपभ्रंश होऊन तयार झाले ते कनकाडी! दुसर्‍या आख्यायिकेप्रमाणे एरंडे नामक एका माणसाला स्वप्नात देवाची मूर्ती दिसली. त्या मूर्तींने ‘मी जमिनीखाली आहे, मला बाहेर काढ’ असे सांगितल्यामुळे एरंडे स्वप्नात दिसलेल्या जागी आला. त्याने पहारीने खणण्यास सुरुवात केली. त्याला मूर्ती काही वेळातच दिसली. तो ती बाहेर काढण्यासाठी म्हणून अजून खणू लागला. त्या प्रयत्नात, त्याच्या पहारीचा घाव मूर्तीवर पडला आणि मूर्तीचा कान तुटला. त्यावरून गावाचे नाव कान काढणारी म्हणून कानकाढी असे पडले. पुढे त्याचे कनकाडी झाले.     

कनकाडी गावाचे मूळ दैवत म्हणजे गांगेश्वर. गांगेश्वराचे मूळ देवस्थान ब्राह्मणवाडी येथे आहे. ते देवस्थान अनेक पिढ्या उघड्या स्वरूपात, ना कोठले देऊळ, ना छप्पर अशा अवस्थेत आहे. तेथे जर देऊळ बांधायचे तर ते एका रात्रीत, सूर्योदयापूर्वी बांधकाम पूर्ण नाही झाले तर ते बांधकाम टिकत नाही अशी श्रद्धा आहे. गांगेश्वर देवस्थानचे देऊळ कालांतराने गुरववाडी येथे बांधण्यात आले. त्या देवळात गुरव समाज पिढ्यान-पिढ्या धार्मिक कार्य करत आला आहे.   

“पलीकडे ओढ्यावर  माझे गाव ते सुंदर
झाडाझुडपात आहे  लपलेले माझे घर....”

शाळेत असताना खेड्यातील घराची ही कविता वाचताना, खेड्याबद्दल कुतूहल वाटायचे. एसटीने कधी प्रवास करताना मध्ये मध्ये खेडीगावे दिसायचीदेखील. मोजकी घरे, घरांशिवाय दुसर्‍या कोणत्या सुविधा नसलेले खेडे पाहून वाटायचे, त्या गावातील लोक तेथे कसे राहत असतील? त्यांना तेथे करमत कसे असेल? कर्मधर्मसंयोगाने, माझे पुढील आयुष्य हेच त्या बालपणीच्या प्रश्नांचे उत्तर झाले!

माझ्यासाठी ‘माझे माहेर पंढरी’ या फक्त गाण्यातील ओळी नाहीत; तर त्या माझ्या खर्‍या आयुष्याचा भाग आहेत. पंढरपूर हे माझे माहेर. ते तेव्हा काही मोठे शहर नव्हते, पण तालुक्याचे ठिकाण होते व मोठे तीर्थक्षेत्र! परंतु मला सासर मिळाले ते माळावरील एकदम दुर्लक्षित गाव. सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा तालुक्यामधील कोळगाव. महाराष्ट्राच्याच काय पण सोलापूर जिल्ह्याच्या कोणत्याही नकाशात ठिपक्याएवढीसुद्धा त्या कोळगावला जागा नसायची. अगदी इनमीन शंभर उंबर्‍यांचे गाव. गावची लोकसंख्या साधारण आठशेच्या आसपास. गावात पाण्याची एकच विहीर आणि एकच आड. विहिरीच्या पायर्‍या उतरून किंवा आडावरील रहाटाने पाणी शेंदून पाण्याच्या घागरी आणाव्या लागत.

दापोली परिसरात भेट द्यावी अशी पालगड, मुरुड, वणंद व जालगाव ही चार गावे आहेत. दापोली हे गाव ब्रिटिशांनी त्यांच्या कारभाराच्या सोयीसाठी वसवले. दापोली गावाचा इतिहास फार तर दोनशे वर्षें मागे नेता येईल. दापोलीच्या आजुबाजूची गावे मात्र पुरातन आहेत. ब्रिटिशांनी कोकणातील किनारपट्टीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अनेक ठाणी उभारली. ब्रिटिशांनी हर्णे बंदराजवळ किल्ले सुवर्णदुर्ग जिंकून घेतल्यावर, त्यांनी तेथे ठाणे 1818 साली वसवले. मुळात तो प्रदेश तालुके सुवर्णदुर्ग म्हणून ओळखला जाई. परंतु ब्रिटिशांचा शोध नेहमी त्यांना मानवतील असे थंड प्रदेश निवडण्याकडे होता. दापोली तसे त्यांनी शोधून काढले. त्याची ख्याती कोकणातील महाबळेश्वर म्हणून त्यानंतर पसरली.

माझा जन्म पंढरपूरचा. आम्ही पेशव्यांचे पुराणिक. त्यांनीच आम्हाला पंढरपूर गावात नदीकाठी घोंगडे गल्लीत पन्नास खणी वाडा व नदीपलीकडे शंभर एकर जमीन दिली. माझी आई ही श्री रुक्मिणीदेवीच्या सेवाधारी उत्पात समाजातील.

मूळ पंढरपूर गाव हे चंद्रभागेच्या काठावर हरिदास, महाद्वार आणि कुंभार अशा तीन वेशींत वसलेले होते. विठ्ठल मंदिरासभोवतीचा प्रदक्षिणा रोड ही पंढरपूर गावाची सरहद्द! पंढरपूर गाव हे आदिलशाहीत असल्याने, विजापूरच्या दिशेचा नदीकाठचा भाग आधी विकसित झाला. दत्त घाट, महाद्वार घाट ते कालिका मंदिर हा रस्ता ‘विजापूर रस्ता’ म्हणून प्रसिद्ध होता. तेथेच गावचा बाजार भरत असे. त्या रस्त्यावर अहिल्याबाई होळकर, सरदार खाजगीवाले, शिंदे सरकार, जमखंडीकर, पटवर्धन राजे आदींचे वाडे आहेत. अहिल्याबाई होळकर यांचा वाडा बांधून झाला, तेव्हा तो ‘पाहण्यास या’ म्हणून इंदूरला निरोप धाडला गेला. अहिल्याबाई युद्धाच्या मोहिमेवर असल्याकारणाने, त्यावेळी त्या स्वतः येऊ शकल्या नाहीत. परंतु त्यांनी त्यांच्या संस्थानातील एक गजराज पंढरपूरला पाठवला. माहुताने त्या गजराजाला वाड्याच्या माळवदावर (गच्चीवर) फिरवून बांधकाम मजबूत असल्याची खात्री करून घेतली आणि तसा निरोप अहिल्याबाई यांना पाठवला.

बेलोरा हे वर्धा नदीच्या तीराजवळ वसलेले यवतमाळ जिल्ह्याच्या वणी तालुक्यातील गाव. कोळसाखाणींमुळे त्या गावाचे पुनर्वसन झाले. मूळ गाव खाणीत बुडाले गेले. ती गोष्ट 1980 ची. वर्धा नदीचे खोरे कोळसा खनिजाने समृद्ध आहे असे आढळून आले. पुनर्वसनामुळे नव्या बेलोराची गावरचना आराखड्यानुसार अगदी व्यवस्थित मांडली गेली आहे. ते मूळ गावापासून फक्त अडीच किलोमीटरवर आहे. ते यवतमाळ या जिल्ह्याच्या ठिकाणावरून एकशेतीस किलोमीटर तर वणी तालुक्याच्या ठिकाणावरून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. गावापासून तीन किलोमीटरवरील नदी ओलांडली, की पूर्वेकडे चंद्रपूर जिल्ह्याची हद्द सुरू होते. तेथून चंद्रपूर फक्त पंचवीस किलोमीटरवर आहे.

‘आष्टी’ नावाची महाराष्ट्र राज्यात तीन-चार गावे आहेत. आमचे 'आष्टी' हे विदर्भातील वर्धा जिल्ह्यात आहे. आमच्या आष्टी गावाला खास बिरुद लावले जाते ते म्हणजे ‘शहीद आष्टी’! शहीद आष्टी हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाचे गाव आहे. 9 ऑगस्ट 1942 ला नागपंचमी होती. गांधीजींच्या ‘भारत छोडो’ आंदोलनाच्या हाकेला प्रतिसाद देऊन आष्टीचे काही तरुण व मध्यमवयीन स्वातंत्र्य सैनिक पोलिस ठाण्याजवळ सत्याग्रहाला बसले होते.  सत्याग्रहींमध्ये हिंदू-मुस्लिम एकत्र होते. शांततेत सत्याग्रह सुरू असताना पोलिस अधिकाऱ्याने सत्याग्रहींवर बंदूक चालवण्याचे फर्मान सोडले. त्यात पाच सत्याग्रही मृत्युमुखी पडले. ती बातमी कळल्यावर गावातील लोक घरातील हातात मिळतील त्या वस्तू घेऊन पोलिस ठाण्यावर चालून गेले. त्यांनी इंग्रजांचे पोलिस ठाणे आणि त्यावरील ‘युनियन जॅक’ जाळला. त्या दिवसभर पोलिस ठाण्यावर युनियन जॅक नव्हे तर भारताचे प्रतिनिधीत्व करणारा झेंडा फडकत होता! त्या दिवसापुरते आष्टी हे गाव स्वतंत्र झाले होते!

वागदरीची ओळख सोलापूर जिल्ह्याच्या अक्कलकोट तालुक्यातील मोठ्या लोकवस्तीचे शांतताप्रिय गाव म्हणून आहे. ते कर्नाटक व मराठवाडा (महाराष्ट्र) यांच्या सीमेवर येते. गाव डोंगरदरीत वसलेले असून, पुरातन काळी, त्या ठिकाणी वाघांची संख्या मोठ्या प्रमाणात होती. म्हणून गावाला वाघांची दरी असे ओळखत होते. त्यावरून बोलीभाषेत वागदरी झाले. अक्कलकोट संस्थानचे नरेश (राजा) गावात शिकारीसाठी येत असत. दरीत शिकार केलेले रानडुक्कर अक्कलकोटच्या राजवाड्यात पाहण्यास मिळतात. गावात मराठी-कन्नड मिश्रित भाषा बोलली जाते. गावातील  ग्रामपंचायतीची स्थापना 1952 साली झालेली आहे. लोकांचा प्रमुख व्यवसाय शेती हा आहे. परिसरात ज्वारी, तूर, मूग, सुर्यफूल, उडिद, हरभरा ही पीके घेतली जातात.

वागदरीची लोकसंख्या दहा हजार आहे. गावात कोष्टी समाजाची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात आहे. वागदरी हे एकेकाळी हातमागाचे मोठे केंद्र होते. हातमागांचे प्रमाण कमी झाले आहे. गावात साक्षरतेचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे नोकरदार वर्ग वाढला आहे. गावातील लोक शिक्षक, ग्रामसेवक, तलाठी, बस चालक-वाहक, पोलिस अशा प्रकारच्या कामांत अग्रेसर आहेत.

रायगड जिल्ह्यातील पेण तालुक्याच्या उत्तरेला दोन-तीनशे घरांची वस्ती असलेले, बाळगंगा नदीच्या छोट्याशा तीरावर वसलेले इवलसे, टुमदार, सुंदर असे पेशवेकालीन खेडे म्हणजे दुरशेत गाव. तीन इटुकल्या टेकड्यांच्या पायथ्याशी आणि गर्द वनराईच्या कुशीत नागमोडी वळणा-वळणांचे दुरशेत हे छोटेसे गाव आहे. विशेष म्हणजे गावाच्या माथ्यावर असलेल्या त्या इटुकल्या टेकड्या वर्षभर सदाहरित राहून गावाला त्यांच्या शीतल सावलीने गोंजारत असतात. त्या टेकड्यांवरील वनराईत आंबा, फणस, काजू, बांबू, जांभूळ; तसेच, अनेक रानटी झाडांचे अस्तित्व आढळते.

गावाच्या प्रवेशद्वारापासून ते थेट गाववेशीच्या शेवटापर्यंत गावाच्या मध्यातून जाणारा सुनियोजित रस्ता हे गावाचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. गावाचे सौंदर्य रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला रांगेत असलेली कौलारू घरे आणि त्या घरांच्या समोर असणारी अंगणे अधिक सुशोभित करतात. गावाची भौगोलिक रचनाच अशी आहे, की सूर्यनारायण गावाच्या मस्तकावर असलेल्या टेकडीवरून जेव्हा सकाळच्या प्रहरी प्रगट होतो तेव्हा त्याची कोवळी किरणे गावाच्या वेशीला जणू सप्तधातूंच्या अलंकारांचा साज चढवल्याचा भास करून देतात.