गावाला पूर्वी शीव असायची. गावातून बाहेर पडायला दरजा (दरवाजा) असायचा. गावाच्या आजूबाजूला कोट म्हणजे भिंत असायची. अथवा गावातील घरांची रचना अशी असायची, की घराच्या पुढील दारातून गावात प्रवेश व्हायचा तर मागील दारातून गावाबाहेर मळ्यात-खळ्यात वा प्रातर्विधीसाठी जाता येत असे. त्या व्यतिरिक्तह गावात कोठे कोठे‍ खिंडी असत. त्या खिंडींमधून पांदीने शेतात बैलगाडीतून जाता येत असे. गावात येणार्याा व्यक्ती ला गावात प्रवेश करण्यासाठी आणि गावाबाहेर जाण्यासाठी  गावाच्या मुख्य दरवाज्याचाच उपयोग करावा लागे.

 गावाची शीव वेगळी आणि दरजा वेगळा. गावाची शीव गावातून बाहेर पडूनही काही अंतरावर संपते. दरजा मात्र गावाला लागून-खेटून असे. गावाचा दरजा रात्री बंद करून दुसर्या  दिवशी सकाळी उघडला जायचा. गावाच्या बाहेर असे म्हणायचे झाले तर लोक ‘दरजाबाहेर’ असे म्हणायचे. उदाहरणार्थ, ‘दरजाबाहेर गारूडीना खेळ इयेल शे’ असा उल्लेख होई. गावाच्या त्या दरवाजाला ‘देवडी’ असेही म्हटले जायचे. 

देवरूखबद्दल असे सांगितले जाते, की प्रत्यक्ष देवांच्या वास्तव्याने ती भूमी पावन झाली आहे! बहिणाईने ‘देऊळातल्या देवा या हो, उतरा ही पायरी’ असे आळवूनसुद्धा जे देव भूतलावर थांबले नाहीत, ते देव स्वेच्छेने ज्या ठिकाणी राहून गेले ते गाव म्हणजे देवरूख! देवरुख या गावाचा तालुका संगमेश्वर असला तरी तालुक्याचे गाव म्हणून ओळख आहे ती देवरुख ह्या शहराचीच; असे महत्त्व त्या शहरास लाभले आहे.

राजुरी हे कोरडवाहू गाव आहे. ते पुणे जिल्ह्याच्या जुन्नर तालुक्यात पूर्वेला आहे. तेथे वार्षिक चारशेपन्नास ते पाचशे मिलिमीटर पाऊस पडतो. शेती हा तेथील प्रमुख पारंपरिक व्यवसाय आहे. तेथे खरीप आणि थोडासा रब्बी अशी शेतीपद्धत आहे. राजुरीचे क्षेत्रफळ दोन हजार दोनशे एकसष्ट हेक्टर आणि तेथील लोकसंख्या नऊ हजार चारशेअकरा आहे. कुटुंबाचा गुजारा शेतीतील अपुर्याट उत्पन्नावर होणे शक्यच नाही. गावातील प्रत्येक कुटुंबात मुंबई-पुणे शहरांकडे रोजगार कमावणारे सदस्य आहेत.

गंमत अशी, की गावात राजकीय प्रमुख पक्षांचे अस्तित्व आहे, तरी लोक मोठ्या प्रमाणावर कोणतीही राजकीय निष्ठा कठोर न ठेवता फक्त विकासाला मतदान करतात! सर्व पक्ष गावाच्या विकासाच्या मुद्यावर एकत्र येऊन एक भूमिका घेतात. गावाची वैचारिक पार्श्वभूमी अशी, की ‘कसेल त्याची जमीन’ हा कायदा झाला तरी गावातील सर्व कुळांनी त्यांच्या जमिनी स्वतःच्या नावावर मूळ जमीनमालकाला न्याय्य रक्कम देऊन केल्या; ही फार मोठी गोष्ट आहे!

करमाळा तालुक्यातील केम हे दहा हजार लोकसंख्येचे गाव. केमचे कुंकू संपूर्ण राज्यात प्रसिद्ध आहे. त्या गावात हळद-कुंकू उत्पादन केले जाते. कुंकू निर्मितीमध्ये हळकुंडे, चिंच पावडर, स्टार्च पावडर आदी वापरले जाते. केमची कुंकू कारखानदारी सर्वदूर पोचली आहे. कुंकू दिल्ली, अहमदाबाद, बंगलोर, हैदराबाद, जयपूर, उज्जैन, पटना, वैष्णोदेवी, केरळ आदी ठिकाणी जात असते. गावाने कुंकू निर्मितीच्या उद्योगधंद्यामुळे चांगली प्रगती केलेली आहे; बेरोजगारीमुळे गाव ओस पडलेले नाही. कुंकवाचे दर वीस रुपये किलोपासून ते दीडशे रुपये किलोपर्यंत आहेत. त्याच्या प्रतवारीनुसार ते भाव ठरवले गेले आहेत. एका कारखान्यात दोन मजुरांपासून दहा मजुरांपर्यंत माणसे कामाला असतात.

अकोला हे आजचे महानगर शेजारील फार थोड्या अंतरावर असलेल्या सहा-सात गाव-वस्त्या मिळून तयार झाले आहे. अकोला हे पश्चिम विदर्भातील महत्त्वाचे शहर मानले जाते. ब्रिटिश जनरल वेलजोली याने त्याच्या सैन्यासह पाडाव अकोला येथे 27 नोव्हेंबर 1803 मध्ये टाकल्याची नोंद आहे. जनरल वेलजोली हा भारतातील गव्हर्नर जनरलचा भाऊ होता. त्याचे नाव त्या वेळच्या श्रेष्ठ सेनापतींमध्ये घेतले जाई. त्याने ‘वाटर्लू’च्या लढाईत नेपोलियनचा पराभव केला होता. पुढे त्याला ‘ड्युक ऑफ वेलिंग्टन’चा किताब इंग्लंडमध्ये देण्यात आला होता. त्याच्या वऱ्हाडात येण्याला निमित्त झाले निझाम-भोसले (नागपूरकर) यांच्यामधील बेबनाव.

भद्रावती हे ठिकाण वर्धा नदीच्या खोऱ्यात वसले आहे. ते तालुक्याचे शहर आहे. ते चंद्रपूर या जिल्ह्याच्या ठिकाणावरून सव्वीस किलोमीटर अंतरावर येते. त्या ठिकाणाला तेथील अनेक पुरातन वास्तूंमुळे प्रसिद्धी मिळाली. शिवाय, ऑर्डनन्स फॅक्टरी या शस्त्रास्त्रनिर्मितीच्या कारखान्यामुळे वेगळी नवी ओळख निर्माण झाली. तेथील लोकसंख्या आहे साठ हजार पाचशे पासष्ट. व्यवस्थापन नगरपरिषदेकडे आहे. ठिकाणाच्या चतु:सीमेला पूर्वेला ताडोबा जंगल, पश्चिमेला देऊरवाडा, उत्तरेला बरांज, वरोरा आणि दक्षिणेकडे लोणारा, चंद्रपूर ही गावे. भद्रावती हे ठिकाण ‘भांदक’ ह्या नावानेही ओळखले जाते. ते मध्यरेल्वे मार्गावर आहे. रेल्वेस्टेशन ‘भांदक’ या नावाने जास्त परिचयाचे आहे.

भद्रावती नागपूर-चंद्रपूर या राज्य महामार्गावर (264) आहे. त्यामुळे दळणवळण दोन्ही मार्गांनी सुलभ आहे.

कनकाडी हे रत्नागिरी जिल्ह्यातील संगमेश्वर तालुक्याच्या शेवटी वसलेले गाव. त्या गावाच्या पुढे लांजा तालुका सुरू होतो. गावाला कनकाडी हे नाव कसे पडले याच्या दोन आख्यायिका आहेत. कनकाडी हे गाव कोणाचेही मूळ गाव नाही. त्या गावात राहणाऱ्या प्रत्येक समाजाचा कोणीतरी पूर्वज बाहेरून तेथे येऊन राहिला आणि गाव वसले. पहिल्या आलेल्यांपैकी काहींना तेथ कातळाच्या भेगेत सोन्याच्या काड्या मिळाल्या. सोने म्हणजे कनक; कनक काडीचा अपभ्रंश होऊन तयार झाले ते कनकाडी! दुसर्‍या आख्यायिकेप्रमाणे एरंडे नामक एका माणसाला स्वप्नात देवाची मूर्ती दिसली. त्या मूर्तींने ‘मी जमिनीखाली आहे, मला बाहेर काढ’ असे सांगितल्यामुळे एरंडे स्वप्नात दिसलेल्या जागी आला. त्याने पहारीने खणण्यास सुरुवात केली. त्याला मूर्ती काही वेळातच दिसली. तो ती बाहेर काढण्यासाठी म्हणून अजून खणू लागला. त्या प्रयत्नात, त्याच्या पहारीचा घाव मूर्तीवर पडला आणि मूर्तीचा कान तुटला. त्यावरून गावाचे नाव कान काढणारी म्हणून कानकाढी असे पडले. पुढे त्याचे कनकाडी झाले.     

कनकाडी गावाचे मूळ दैवत म्हणजे गांगेश्वर. गांगेश्वराचे मूळ देवस्थान ब्राह्मणवाडी येथे आहे. ते देवस्थान अनेक पिढ्या उघड्या स्वरूपात, ना कोठले देऊळ, ना छप्पर अशा अवस्थेत आहे. तेथे जर देऊळ बांधायचे तर ते एका रात्रीत, सूर्योदयापूर्वी बांधकाम पूर्ण नाही झाले तर ते बांधकाम टिकत नाही अशी श्रद्धा आहे. गांगेश्वर देवस्थानचे देऊळ कालांतराने गुरववाडी येथे बांधण्यात आले. त्या देवळात गुरव समाज पिढ्यान-पिढ्या धार्मिक कार्य करत आला आहे.   

“पलीकडे ओढ्यावर  माझे गाव ते सुंदर
झाडाझुडपात आहे  लपलेले माझे घर....”

शाळेत असताना खेड्यातील घराची ही कविता वाचताना, खेड्याबद्दल कुतूहल वाटायचे. एसटीने कधी प्रवास करताना मध्ये मध्ये खेडीगावे दिसायचीदेखील. मोजकी घरे, घरांशिवाय दुसर्‍या कोणत्या सुविधा नसलेले खेडे पाहून वाटायचे, त्या गावातील लोक तेथे कसे राहत असतील? त्यांना तेथे करमत कसे असेल? कर्मधर्मसंयोगाने, माझे पुढील आयुष्य हेच त्या बालपणीच्या प्रश्नांचे उत्तर झाले!

माझ्यासाठी ‘माझे माहेर पंढरी’ या फक्त गाण्यातील ओळी नाहीत; तर त्या माझ्या खर्‍या आयुष्याचा भाग आहेत. पंढरपूर हे माझे माहेर. ते तेव्हा काही मोठे शहर नव्हते, पण तालुक्याचे ठिकाण होते व मोठे तीर्थक्षेत्र! परंतु मला सासर मिळाले ते माळावरील एकदम दुर्लक्षित गाव. सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा तालुक्यामधील कोळगाव. महाराष्ट्राच्याच काय पण सोलापूर जिल्ह्याच्या कोणत्याही नकाशात ठिपक्याएवढीसुद्धा त्या कोळगावला जागा नसायची. अगदी इनमीन शंभर उंबर्‍यांचे गाव. गावची लोकसंख्या साधारण आठशेच्या आसपास. गावात पाण्याची एकच विहीर आणि एकच आड. विहिरीच्या पायर्‍या उतरून किंवा आडावरील रहाटाने पाणी शेंदून पाण्याच्या घागरी आणाव्या लागत.

माझा जन्म पंढरपूरचा. आम्ही पेशव्यांचे पुराणिक. त्यांनीच आम्हाला पंढरपूर गावात नदीकाठी घोंगडे गल्लीत पन्नास खणी वाडा व नदीपलीकडे शंभर एकर जमीन दिली. माझी आई ही श्री रुक्मिणीदेवीच्या सेवाधारी उत्पात समाजातील.

मूळ पंढरपूर गाव हे चंद्रभागेच्या काठावर हरिदास, महाद्वार आणि कुंभार अशा तीन वेशींत वसलेले होते. विठ्ठल मंदिरासभोवतीचा प्रदक्षिणा रोड ही पंढरपूर गावाची सरहद्द! पंढरपूर गाव हे आदिलशाहीत असल्याने, विजापूरच्या दिशेचा नदीकाठचा भाग आधी विकसित झाला. दत्त घाट, महाद्वार घाट ते कालिका मंदिर हा रस्ता ‘विजापूर रस्ता’ म्हणून प्रसिद्ध होता. तेथेच गावचा बाजार भरत असे. त्या रस्त्यावर अहिल्याबाई होळकर, सरदार खाजगीवाले, शिंदे सरकार, जमखंडीकर, पटवर्धन राजे आदींचे वाडे आहेत. अहिल्याबाई होळकर यांचा वाडा बांधून झाला, तेव्हा तो ‘पाहण्यास या’ म्हणून इंदूरला निरोप धाडला गेला. अहिल्याबाई युद्धाच्या मोहिमेवर असल्याकारणाने, त्यावेळी त्या स्वतः येऊ शकल्या नाहीत. परंतु त्यांनी त्यांच्या संस्थानातील एक गजराज पंढरपूरला पाठवला. माहुताने त्या गजराजाला वाड्याच्या माळवदावर (गच्चीवर) फिरवून बांधकाम मजबूत असल्याची खात्री करून घेतली आणि तसा निरोप अहिल्याबाई यांना पाठवला.