भुसावळ तालुक्यातील फैजपूर हे कथेत शोभेल असे नगर आहे. माणसाला इतिहास असतो, त्याला त्याचे खास असे व्यक्तिमत्त्व असते. फैजपूरचे तसेच आहे. यावलहून बऱ्हाणपूरला जाणाऱ्या फौजांचा मुक्काम तेथे असायचा. त्यामुळे ते ठिकाण फौजपूर, आणि फौजपूरचे फैजपूर झाले असावे. गुप्त घराण्यातील राजा चंद्रगुप्त याचा तळ फैजपुरास होता, म्हणे. त्याचप्रमाणे यादव राजेदेखील काही दिवस त्या भूभागाचे अधिपती होते. गावाला पूर्वी चारही बाजूंनी भिंती बांधलेल्या होत्या. भिंतींचे अवशेष काही ठिकाणी आढळतात. गावाला ‘न्हावी दरवाजा’, ‘पिंपरूड दरवाजा’ आणि ‘शहर दरवाजा’ असे तीन दरवाजे होते. पिंपरुड दरवाजा ज्याला म्हणायचे तो दरवाजा मुख्य होता. त्याला प्रवेशद्वार असेही म्हणत. सध्या त्या ठिकाणी सुभाषचंद्र बोस यांचा पुतळा आहे. गावात जाताना डावीकडे वळल्यावर, बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पुतळा दिसतो. ‘शहर दरवाज्या’चे वैशिष्ट्य असे, की त्या दरवाज्यातून नवरदेव ‘बिदा’ व्हायचा. लेकुरवाळी बाई तिच्या सासरी त्याच दरवाज्यातून जाते. तो दरवाजा पूर्वाभिमुख असल्यामुळे उदयोन्मुख होणे हा हेतू त्यात असावा. फैजपूर गावाचा तालुका यावल असून जिल्हा जळगाव आहे. जळगाव जिल्हा हा पूर्व खानदेश म्हणून ओळखला जातो. यावल तालुक्यात एक्क्याण्णव खेडी आहेत.

तुळसण हे कराडच्या पश्चिमेस बावीस किलोमीटर अंतरावर दक्षिण मांड नदीच्या काठावर निसर्गाच्या कुशीत सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांत वसलेले गाव; ते सातारा जिल्ह्याच्या कराड तालुक्यात आहे. गावाची लोकसंख्या पाच हजारापेक्षा जास्त आहे. ते दोन किलोमीटरपर्यंत पसरले आहे. तुळसण गावाच्या पूर्वेला लांडा डोंगर, पश्चिमेला भागुबाईचा डोंगर, उत्तरेला विठ्ठलाईदेवी मंदिर व दुधथानीचा डोंगर आणि दक्षिणेला महादेव मंदिर (शेवाळेवाडी) आहे.

तुळसण हे गाव सातारा संस्थानात होते. गावाच्या इशान्येला आगाशिवची लेणी, दक्षिणेला सवादे गावचे थोर संत सद्गुरू बाबा महाराज यांची समाधी, उंडाळेत कृष्णत बुवा यांची समाधी आहे. ते दादा उंडाळकर यांचे गाव आहे. पूर्वेला ओंड तर उत्तरेला कोळेवाडी ही गावे आहेत. गांवाच्या पश्चिमेला बागेचा ओढा तर पूर्वेला जानाईदेवीचा ओढा आहे. त्यांच्या संगमावरच गाव वसले आहे. गावाच्या इशान्येला गावातील संत नाथा बुवा यांची संमाधी आहे. ते पंढरपूरला जाण्यासाठी त्या ठिकाणी थांबत. थोर संत निरंजन स्वामी यांचाही जन्म तुळसण गावी झाला होता.

तुळसण हे कासारांचे गाव म्हणून सोळाव्या-सतराव्या शतकात ओळखले जाई. कासार समाजाचे लोक ज्या खिंडीतून गाव सोडून निघून गेले, त्या भागाला कासारदरा म्हणून ओळखले जाते. तर भागुबाई मंदिर डोंगराच्या सवादे गावाकडील दऱ्यास बाशिंगदरा म्हटले जाते. नवरा-नवरी व लग्नातील व-हाडी बाशिंगासह अचानक गायब तेथे पूर्वीच्या काळी झाले म्हणून, द-याला बाशिंगदरा म्हटले जाते. डोंगराच्या एका भागाला, तेथे मोरांचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे मोरटेक म्हटले जाते.

प्रत्येकाच्या मनात गावाबद्दलच्या आठवणी दाटलेल्या असतात. प्रत्येकाला त्या कोठेतरी मांडाव्यात, कोणीतरी वाचाव्यात आणि मुख्य म्हणजे त्या लिहाव्यात असे वाटत असते. आपल्या गावाविषयी लिहिणे-बोलणे यामागे मायेचा ओलावा दडलेला असतो. त्यामुळे माणूस कितीही मोठा झाला तरी तो त्याच्या गावाला विसरत नाही. त्याची नाळ त्या गावाशी कायमची जोडलेली राहते. त्याची मुले शहरात जन्मली असली तरी त्यांचेही गाव तेच असते. मात्र, बदलत्या परिस्थितीचा वेग पाहता माणसाची गावाशी जोडली गेलेली नाळ तुटत आहे का? अशी शंका मनात येई. ती ‘गावगाथा’साठी आलेले लेख वाचत असताना थोडी दूर झाली. स्पर्धेला प्रतिसाद कसा होता या विचारापेक्षाही लोकांना स्वत:च्या गावाविषयी अथवा गावापासून लांब गेलेल्यांना गावाच्या आठवणी लिहाव्याशा वाटल्या हे आम्हाला अधिक महत्त्वाचे वाटते. मुळात अशा ‘गावगाथा’ लोकांकडून लिहून घ्याव्या ही ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ची कल्पना वेगळी वाटली. कारण गावाबद्दल आपुलकी असलेल्या मनांपर्यंत जाणे आणि त्यांच्याकडून ‘गावगाथा’ लिहून घेणे हेच महत कार्य होय असे आम्हाला वाटले.

महाराष्ट्रातील प्रत्येक गावाची माहिती ललित, परंतु वस्तुनिष्ठ स्वरूपात संकलित करावी या उद्देशाने ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ने ‘गावगाथा’ स्पर्धा जाहीर केली होती. तिला वाचकांनी उत्स्फूर्त प्रतिसाद दिला. एकूण 119 (एकशेएकोणीस) वाचकांनी त्यांच्या गावांसंबंधी ठरवून दिलेल्या घटकांआधारे माहितीपर ललित लेखन पाठवले. त्यांचे परीक्षण रमेश पडवळ (पत्रकार, नाशिक), मनीष राजनकर (सामाजिक कार्यकर्ते, भंडारा) आणि नितेश शिंदे (‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ प्रतिनिधी) यांनी केले. त्यानुसार पुढील तीन स्पर्धक पहिला, दुसरा व तिसरा क्रमांकाने विजयी ठरले आहेत.

प्रथम पारितोषिक १. वैशाली तायडे – (जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर गाव) • तीन हजार रुपये •

द्वितीय पारितोषिक २. कमलाकर जाधव – (रत्नागिरी जिल्ह्यातील वेत्त्ये गाव) • दोन हजार रुपये •

तृतीय पारितोषिक ३. अभिजित पानसे - (वर्धा जिल्ह्यातील शहीद आष्टी गाव) • एक हजार रुपये •

पारितोषिक विजेत्यांचे 'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम'कडून अभिनंदन! त्यांच्या पारितोषिक रकमेचे चेक त्यांना रवाना केले जात आहेत. त्यांचे लेख आठवडाभरात ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’वर प्रसिद्ध होतील.

परीक्षकांनी समालोचनपर काही निरीक्षणे नोंदवली आहेत. तीही प्रसिद्ध करत आहोत. 

नाडण हे माझे गाव देवगड तालुक्यातील वाडा-पडेल या गावाच्या शेजारी आहे. नाडण गाव तळेरे- विजयदुर्गला जाताना मधेच लागते. रस्त्याच्या दुतर्फा टुमदार घरे, डोंगरदरी व हापूसच्या कलमबागा दृष्टीस पडतात. गाव तेरा वाड्यांचे आहे - सड्यावरील धनगरवाडी, पुजारेवाडी, वारीकवाडी, वेलणकरवाडी, मिराशीवाडी, घाडीवाडी, बौद्धवाडी - त्यातीलच एक आमची ‘वीरवाडी’. ती मोंड खाडीकिनारी आहे. वीरवाडी दोन डोंगरांच्या कुशीत माडांच्या बनात वसली आहे. तिचे अस्तित्व वाडातर येथील पुलावरूनही दृष्टीस पडत नाही! नाडण हापूस आंब्यासाठी तर वीरवाडी कालवांसाठी प्रसिद्ध आहे. वाडीत सुमारे शंभर घरे आहेत.

माझे बालपण वीरवाडीतील बंदरावर, मळ्यात व सड्यावर गेले. आमचे घर मळ्याच्या कडेला, खाडीकिनारी आहे. परंतु गृहकलहामुळे, नंतर, आम्ही त्याच्याच काहीसे वरील जागेवर स्वतंत्र घर बांधले. पुढे, आमच्या पिढीने सिमेंटचे घर बांधले आहे.

मंद्रूप हे गाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यापासून पंचवीस किलोमीटर आणि कर्नाटक सीमेपासून बारा किलोमीटर अंतरावर, सीना-भीमा या दोन नद्यांच्या मध्ये वसले आहे. गाव टुमदार आहे. मंद्रूप गावाला तेथील ग्रामदैवत मळसिद्ध, कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन, प्रति-पंढरपूर विठ्ठल मंदिर आणि शेखसाहब दर्गा यांच्या माध्यमातून महात्म्य लाभले आहे. समजूत अशी आहे, की ही सगळी मंडळी पूर्वी पृथ्वीतलावर मानवाच्या रूपात अस्तित्वात होती. त्यांना विधायक कार्याने देवत्व प्राप्त झाले. ते सगळे शंकराचे उपासक होते. गाव कर्नाटकातील बिदर बादशहाच्या महसुलाचे मुख्य ठिकाण होते. त्यावेळी ज्वारी महसूल म्हणजे लेव्ही म्हणून दिली जात असे.

गावाच्या आजूबाजूला जवळपास चाळीस खेडी आहेत, त्यामध्ये वांगी, निबर्गी, तेलगाव, टाकळी, मनगोळी यांचा समावेश होतो. त्यामुळे मंद्रूप गाव तालुक्यातील मध्यवर्ती ठिकाण मानले जाते. तेथील ग्राम पंचायतीची स्थापना 1934 साली झाली. गावाची लोकसंख्या सतरा हजार पाचशे इतकी आहे.

पाटोदा गाव औरंगाबादपासून सात किलोमीटर अंतरावर आहे. ते औरंगाबाद जिल्ह्याच्या संभाजीनगर तालुक्यात येते. गावाची लोकसंख्या पुरुष एक हजार सहाशेचौपन्न आणि स्त्रिया एक हजार सहाशेशहाण्णव अशी एकूण तीन हजार तीनशेपन्नास आहे.

केंद्र शासनामार्फत ग्रामविकासविषयक अभ्यासाकरता देशातील अकरा गावांची निवड झाली आहे. त्यात पाटोदा ग्रामपंचायतीचा समावेश आहे. गावाने आगळेवेगळे उपक्रम राबवले आहेत. गावामध्ये रिव्हर्स ऑस्मोसिस म्हणजे आरओ प्युरिफिकेशन प्लँट पिण्याच्या पाण्यासाठी लावला गेला आहे. गावातील प्रत्येक घरासाठी पाण्याचे एटीएम कार्ड वितरित केले गेले आहे. लोक त्यांना पिण्यासाठी लागणारे पाणी उत्साहाने एटीएम वापरून, ऐटीत घेऊन जातात. लोक पिण्याचे पाणी पन्नास पैसे प्रतिलीटर दराने विकत घेतात. त्यासाठी गावाने वीस-वीस लीटरच्या बाटल्या ग्रामस्थांना पुरवल्या आहेत. वीस लीटर पाण्यासाठी दहा रुपये मोजावे लागतात. गावासाठी एकाच पद्धतीची पाणीवहन सुविधा आहे. त्यामुळे कोणाला पाणी जास्त मिळाले व कोणाला पाणी मिळाले नाही अशी भानगडच उद्भवत नाही. सगळ्यांना हवे तेवढे मुबलक पाणी! गावात चार प्रकारचे पाणी उपलब्ध आहे. एक पिण्याचे आरओ पाणी, दुसरे वापराचे पाणी, तिसरे साधे पाणी आणि चौथे गरम पाणी. वापराचे व साधे पाणी दोन वेगवेगळ्या नळांद्वारे चोवीस तास उपलब्ध असते. गावात शौचालये - सार्वजनिक आणि खासगीदेखील आहेत.

‘व्हिजन महाराष्ट्र फाउंडेशन’च्या ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ वेबपोर्टलवर गावोगावसंबंधीचे लेखन संकलित करण्याच्या दृष्टीने अभिनव स्पर्धा योजली आहे. तीमध्ये वाचकांनीच त्यांच्या गावाबद्दल लिहावे अशी अपेक्षा आहे. ‘व्हिजन महाराष्ट्र फाउंडेशन’कडे येणाऱ्या एकून लेखांमधून तीन उत्कृष्ट लेखांची निवड करण्यात येईल. त्या लेखांना अनुक्रमे तीन हजार रुपये, दोन हजार रुपये व एक हजार रुपये असे पुरस्कार दिले जातील. त्याखेरीज जे लेख वेबपोर्टलवर प्रसिद्धीसाठी स्वीकारले जातील त्यांना प्रत्येकी पाचशे रुपयांचा पुरस्कार दिला जाईल.

‘गाव’ या संकल्पनेमध्ये मुंबईसारख्या महानगरापासून स्थायी स्वरूपाच्या वाडीवस्तीपर्यंत सर्व तऱ्हेच्या ग्राम प्रकारांचा समावेश होतो. त्यामुळे वाचकांनी त्यांच्या, त्यांना ममत्व वाटणाऱ्या गावाबद्दल लेख मोकळेपणाने हजार-बाराशे शब्दांपर्यंत लिहावा. लेखनात गावाच्या वर्णनासोबत भूगोल, इतिहास, ग्रामदेवता, गावाच्या परंपरा, पर्यटन स्थळे, ऐतिहासिक वास्तू, तेथील मानवी कर्तबगारी आणि संस्थात्मक कामे या घटकांचा उल्लेख अवश्य असावा. नमुना म्हणून ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ वेबपोर्टलवर ‘गावगाथा’ या सदरात काही गावांची माहिती दिली आहे. ती पाहून घ्यावी. ती वर्णने आदर्श व माहितीने पुरेशी समावेशक आहेत असे मानू नये. तो केवळ नमुना आहे.

शेर्पे हे गाव सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या कणकवली तालुक्यातील उत्तर सीमेवरील निसर्गसंपन्न असे टुमदार खेडे आहे. त्या गावाची स्थापना 1956 साली झाली. गावाच्या नावामागील कथा अशी आहे, की त्या गावात शेरड्या राखणारी व्यक्ती राहत होती. त्यावरून ‘शेर्डे’ असे नाव पडले. कालांतराने ‘शेर्डे’चे ‘शेर्ले’ आणि ‘शेर्ले’चे ‘शेर्पे’ नाव झाले. गावाची लोकसंख्या बाराशेच्या आसपास आहे. गावात काळेश्वरी देवी, ब्राम्हण देव, रामेश्वर, गांगादेव यांची मंदिरे आहेत. ग्रामदैवत काळेश्वरी म्हणजे काळंबादेवी आहे. काळेश्वरी देवीचा जत्रोत्सव त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो.

गावाच्या सीमेवरून नाधवडे येथे उगम पावलेली शुकनदी वाहत नापणेमार्गे शेर्पे गावात येते. बारमाही वाहणाऱ्या शुकनदीमुळे गाव सुजलाम् सुफलाम् बनले आहे. नदीमुळे शेर्पे-नापणे धबधबा तयार होतो. शेर्पे धबधबा नयनमनोहर आहे, तो बारमाही वाहतो. तेथील निसर्गही हिरवाईने नटलेला आहे. ते अरण्य पशू, पक्षी आणि जंगली प्राणी यांसाठी प्रसिद्ध आहे. गावात अनेक देवराया आहेत.

पाली हे गाव मुंबई-गोवा हायवेवर नागोठण्यापासून आतमध्ये दहा किलोमीटरवर आहे. तेथे खोपोलीमार्गेही जाता येते. ते सुधागड तालुक्याचे मुख्य ठिकाण आहे. गावात मामलेदार कायार्लय, न्यायालय, बी.डी.ओ. ऑफिस आणि सर्व प्रकारची सरकारी कार्यालये आहेत. गावात अष्टविनायक गणपतींपैकी बल्लाळेश्वर गणेशाचे दगडी देवालय आहे. तेथे भाविकांची गर्दी असते.

पालीपासून सात किलोमीटर अंतरावर सुधागड नावाचा किल्ला आहे. सुधागड हे तालुक्याचे नाव आहे. गडावर भोराई देवीचे देऊळ व शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधानांपैकी एक पंतसचिव यांचा वाडा होता. वास्तविक ते पंतसचिव पुण्याजवळील भोर येथे राहत. (आजही त्यांचा राजवाडा देश स्वतंत्र होईपर्यंत ताब्यात होता). किल्ल्याजवळून एक वाट घाटमाथ्यावर (लोणावळ्याला) जाते व तेथून पुणे येथे जाता येते. गाव संस्थानाच्या ताब्यात असल्यामुळे इंग्रजी आमदानीतील अनेक सुधारणा तेथे पोचल्या नाहीत. ब्रिटिशांची हद्द नागोठण्यापासून होती. गावाची रचना लांबट उभी असून गावामध्ये समांतर असे दोन-तीन रस्ते आहेत. गावाची सुरुवात देऊळ वाड्यापासून होते.