कोल्हापूर जिल्ह्याच्या गडहिंग्लज तालुक्यामधील ‘महागाव’ला रंगांच्या उधळणीचा, ‘रांगोळींचा वारसा’ लाभला आहे! तोही फार जुना नव्हे, जेमतेम चाळीस वर्षांचा, पण तो मुरला आहे असा, की खूप जुना इतिहास वाटावा! ‘रांगोळी’ ही कला प्रथा म्हणून त्या गावामध्ये जपली जाते. रांगोळी कलेचा पाया महागाव गावामध्ये 1980 साली घातला गेला. व्ही.बी. पाटील, आनंद सुतार, महंमद बागवान या कलावंतांची ती किमया. व्ही.बी. पाटील यांनी गावातील ‘बंड्या’ या व्यक्तीची रांगोळी साकारली, तर सुतार यांनी ‘सरस्वती देवी’ आणि बागवान यांनी ‘लँडस्केप’! पण ते त्यात विशेषज्ञ झाले आणि रांगोळी कलेच्या नव्या माध्यमाची महागावाला ओळख झाली. ही गोष्ट फक्त चाळीस वर्षांपूर्वीची - समकालात गोष्ट! आता आनंद सुतार हे निवृत्त शिक्षक आहेत. महंमद बागवान यांचा फोटोग्राफीचा स्टुडिओ आहे. व्ही. बी. पाटील हे शिक्षक आहेत.

गडहिंग्लजला लहान लहान अशा बारा-तेरा गल्ल्या होत्या – कुंभार गल्ली, मराठा गल्ली वगैरे. त्या सर्व गल्ल्या एकत्र होऊन मोठे गाव वसले. त्या गावाला ‘महागाव’ हे नाव पडले. गावाची लोकसंख्या वीस हजारांपर्यंत आहे. 

शिदोबाचे नायगाव पुणे शहरापासून साठ किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. ते पुरंदर तालुक्यात आहे. ते सासवड-सुपा रोडवर म्हणजेच शहाजीराजे भोसले यांच्या जहागिरीतील गाव. गावाचे पाठीराखे आहेत पुरंदर किल्ला आणि मल्हारगड! त्या गावाजवळून कऱ्हा नदी वाहते. गावाची लोकसंख्या  अडीच हजार आणि गावात उंबरठा पाचशे-सहाशे आहे. गावात सिद्धेश्वर मंदिर आहे. ते ग्रामदैवत आहे. त्याच्या उत्तरेला भुलेश्वर मंदिर व दक्षिणेला पांडेश्वर मंदिर आहे.

पुणे जिल्ह्याच्या राजगुरूनगर तालुक्यातील गोरेगाव हे माझे गाव. ते तालुक्याच्या पश्चिम पट्ट्यातील शंभर टक्के आदिवासी गाव आहे. ‘भीमाशंकर’ हे महादेवाचे मंदिर त्या गावापासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. ‘भीमा नदी’ तेथेच नागमोडी वळणावर आहे. गावात लोकसंख्या चारशेच्या आसपास असावी. त्यांपैकी ऐंशी टक्के लोक ‘गवारी’ आडनावाचे आहेत; म्हणून गावाचे नाव ‘गोरेगाव’ पडले असावे.

गावाच्या बाजूला उंच डोंगर आहे. डोंगरउतारावर उंबर, जांभूळ, आंबा हे मोठमोठे वृक्ष आहेत. लोकांनी डोंगरावरून पावसाळ्यात वाहणाऱ्या पाण्याला ‘नळीचा झरा’ आणि ‘महारजळीचा झरा’ अशी नावे दिली आहेत. महारजळीच्या झऱ्याचे पाणी हे दरा या ठिकाणी येते तर नळीच्या झऱ्याचे पाणी ‘फॉरेस्ट’मध्ये जाते. भातशेती डोंगराच्या पायथ्याशी केली जाते. पठारावर भुईमूग, नाचणी, उलगा, शाळू ही पिके घेतली जातात.   

गावपळणीची प्रथा कोकणात सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या मालवण तालुक्यातील आचरे पंचक्रोशीत आहे. आचऱ्याला लागून असलेल्या वायंगणी, चिंदर, मुणगे आदी गावांतही दर तीन ते चार वर्षांनी गावपळण होत असते. गावपळणीची प्रथा मुणगे गावात मात्र काही समाजाचीच माणसे पाळतात.

आचऱ्याची रामनवमी, डाळपस्वारी, गणेशोत्सव आदी सण-उत्सवांना संस्थानी थाट असतो. ते आगळेवेगळेपण आचरे गावाच्या गावपळणीतही दिसून येते. चार वर्षें झाली, की गावपळणीचे वर्ष आले याची कुजबुज गावकऱ्यांत सुरू होते. शेतकरी त्यांची नाचणी, भुईमूग, भात यांची कापणी वेगाने करतात. ‘न जाणो म्हाताऱ्यान प्रसाद दिल्यान तर आमका गाव सोडूक व्हयो’ ही चर्चा शेतापासून घरापर्यंत चालू असते. श्रीदेव रामेश्वराला प्रेमाने, आपुलकीने आचरे गावात ‘म्हातारा’ म्हणण्याची प्रथा आहे.

हेलस नावाचे गाव जालना जिल्ह्याच्या मंठा तालुक्यात आहे. ते गाव हेलावंतीनगरी म्हणून पुराणकाळात प्रसिद्ध होते. त्याची ओळख ‘पालथी नगरी’ म्हणूनही आहे. कारण तेथे उत्खननात प्राचीन मूर्ती, वस्तू मिळाल्या, त्या जमिनीखाली उलट्या-सुलट्या कशाही असत! म्हणून ती ‘पालथी नगरी’! मात्र तो इतिहासप्रेमींसाठी खजिना आहे. गावाचा सांस्कृतिक, पौराणिक, ऐतिहासिक वारसा थक्क करणारा आहे. 

गोळवण हे सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या मालवण तालुक्यात वसलेले एक छोटेसे गाव. ते मालवणपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. ते सुंदर निसर्गाने नटलेले आहे. गावाच्या चारही बाजूंनी डोंगर आहे. गोळवण हे गाव मध्येच वसले आहे. म्हणून त्या गावाला ‘गोल असे वन’ म्हणजेच गोळवण असे म्हणतात. गाव बारा वाड्यांनी बनलेले आहे. रवळनाथ ही ग्रामदेवता आहे. रवळनाथाचे मंदिर गावात प्रसिद्ध आहे. ते मंदिर प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे असे मानले जाते. गावात दत्त मंदिर, शेबार देव मंदिर, भावई मंदिर अशी मंदिरे आहेत. गावची लोकसंख्या अडीच हजाराच्या आसपास असावी.

नासिकच्या महाजनपूरची ओळख ‘सैनिकांचे गाव’ अशी आहे. गावातील त्रेपन्न युवक लष्कराच्या विविध विभागांत कार्यरत आहेत. त्यांच्या सहकार्यातून मोफत लष्करी प्रशिक्षणाचा प्रकल्पही राबवला जात आहे. शेती कसणे आणि काही प्रमाणात शासकीय नोकऱ्यां असा मार्ग खुला असतानाही तेथील युवकांचा कल खडतर लष्करी सेवेकडे आहे.

महाजनपूर नावाचे गाव नासिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यात येते. सध्या महाजनपूर, भेंडाळी अन् औरंगपूर ही तीन गावे म्हणजे नकाशावरील एक त्रिकोण आहे. त्या तिन्ही गावांचे नाव 1650 ते 1700च्या दरम्यान एकच होते, ते म्हणजे महाजनपूर! इतिहासाच्या पाऊलखुणा ती तिन्ही गावे भटकताना सापडतात.

सुर्डी हे सोलापूर जिल्ह्यातील गाव. तेथे दर दोन-तीन वर्षांनी दुष्काळ असतोच. यावर्षी मात्र गावाने दुष्काळी शिक्का पुसण्यासाठी एकजूट दाखवली. श्रमाची पूजा केली अन् झपाटून केलेल्या कष्टावर यशाची मोहोर उमटवली. पाणी फाउंडेशनच्या ‘वॉटर कप’ 2019 च्या स्पर्धेत सुर्डी गावाने प्रथम क्रमांक मिळवत राज्याचे लक्ष वेधून घेतले आहे.   

‘नासिक शहर’ हे प्राचीन असे नाव आहे. सध्या सगळे लोक ‘नासिक’ या शहराच्या नावाचा उल्लेख हा ‘नाशिक’ असा करतात. परंतु त्या शहराचे मूळ नाव ‘नासिक’ असे आहे. ‘नासिक’ शहर हे भारतातील महत्त्वाच्या तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. दक्षिणेकडील गंगा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ‘गोदावरी नदी’चा उगम हा त्र्यंबक गावाला लागून असलेल्या ‘ब्रह्मगिरी’ पर्वतावर होतो. ‘नासिक’ शहरात शिरताना गोदावरी नदीचे पात्र फार विस्तारलेले दिसते.

प्राचीन काळामध्ये ‘नासिक’ शहराचे उल्लेख हे नासिक्य, जनस्थान, त्रिकंटक; तसेच, पद्मनगर असेदेखील आढळून येतात. रामायणामध्ये आलेल्या उल्लेखानुसार दंडकारण्यातील ‘जनस्थान’ म्हणजेच ‘नासिक’. ‘नासिक’मधील ‘पंचवटी’ म्हणजे पाच ऋषिकुमारांचे प्रतीक असून ते शापित ऋषिकुमार प्रभू रामांच्या स्पर्शाने मुक्त झाले असे मानले जाते. राम, लक्ष्मण, सीता गोदावरीच्या तीरावर जनस्थानामध्ये पंचवटी येथे पर्णकुटी बांधून राहिले होते, ते ठिकाण म्हणजेच ‘नासिक’.