पांडुरंग चिमणाजी पाटील हे महाराष्ट्रातील ख्यातनाम कृषितज्ज्ञ. ते जुन्या मुंबई राज्याचे पहिले भारतीय कृषी संचालक; तसेच, पुण्याच्या कृषी महाविद्यालयाचे पहिले भारतीय प्राचार्य. त्यांनी कृषी अर्थशास्त्र या विषयात महत्त्वाचे कार्य केलेले आहे. ते पी. सी. पाटील या नावाने ओळखले जात. त्यांचा जन्म 19 जून 1877 रोजी साळशी  (तालुका शाहुवाडी, जिल्हा कोल्हापूर) या त्यांच्या आजोळच्या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे गाव वडगाव. तेथून पाच मैलांच्या अंतरावर असलेल्या सरूडच्या शाळेत त्यांचे चौथ्या इयत्तेपर्यंतचे शिक्षण झाले. त्यांनी पुढील शिक्षण कोल्हापूरच्या राजाराम हायस्कूलमध्ये घेतले. ते मॅट्रिक 1899 साली झाले. शाहू महाराजांनी त्यांना बोलावून घेऊन कौतुक केले व पुढील शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले. त्यांनी राजाराम कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. ते शाहू महाराजांनी बहुजन समाजातील विद्यार्थ्यांसाठी सुरू केलेल्या मराठा बोर्डिंगमध्ये राहिले. ते त्या बोर्डिंगचे पहिले विद्यार्थी, महाराजांचे त्यांच्यावर विशेष लक्ष होते. त्यांनी पीईची परीक्षा पास झाल्यावर पुण्याच्या कृषी महाविद्यालयामध्ये प्रवेश घेतला. ते शेतकीची पदवी परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण 1905 साली झाले.

बदलत्या हवामानाचे मोठे संकट शेतीसमोर उभे आहे. ग्लोबल वॉर्मिंगच्या तडाख्यांची तीव्रता गेल्या दोन वर्षांत अधिक जाणवत आहे. त्यामुळे शेती पीकपद्धत पार बदलून गेली आहे. शेती व्यवसायाच्या विस्ताराचे काम करणाऱ्या रोपवाटिका-नर्सरीज यांच्यासारखे अनुषंगिक उद्योगही त्यात भरडले जात आहेत. अनियमित पाऊस आणि त्यामुळे निर्माण झालेला दुष्काळाचा मोठा फेरा या चक्रातून त्या व्यवसायाला जावे लागत आहे. पाणीटंचाईच्या झळा जानेवारीपासूनच सुरू होतात. पुढे मार्च-एप्रिल-मे हे तीन महिने रोपवाटिकांतील रोपे जगवावी कशी याची चिंता वाटिकाउद्योजकांना लागते.

मुख्य पिकांचा उत्पादन खर्च आंतरपिकांच्या उत्पन्नातून भरून काढणे आणि मुख्य पीक बोनस म्हणून घेणे म्हणजे ‘झिरो बजेट’ अशी सुभाष पाळेकर यांची सहज-सोपी संकल्पना आहे. ‘झिरो बजेट’ या त्यांच्या संकल्पनेत नैसर्गिक शेतीचा मंत्र दडलेला आहे. त्या शेतीत विकत काहीच घ्यावे लागत नाही. एका गायीपासून मिळणारे शेण  आणि मूत्र यांपासून तीस एकर शेती कसता येते असा सुभाष पाळेकर यांचा दावा आहे. जंगलात विविध प्रकारच्या वनस्पती कोणत्याही मानवी हस्तक्षेपाशिवाय चांगल्या प्रकारे वाढतात. त्यांच्यात अन्नद्रव्यांची कमतरता दिसून येत नाही. मात्र मनुष्य रासायनिक पद्धतीने शेती करतो, तेव्हा त्यात काही कमतरता, रोगांचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. असे का व्हावे? ‘मानवाने अधिक उत्पन्न मिळवण्यासाठी शेतीत रासायनिक घटकांचा वापर सुरू केला, पण त्यातून चक्र बिघडले. माती आणि इतर सर्व संसाधने यांच्याकडून अधिक ओरबाडून घेण्याचे प्रमाण वाढले. त्यामुळे निसर्गाचे शोषण वाढले.’ हे म्हणणे सुभाष पाळेकर यांचे आहे. 

शेतीत शेणाचा वापर कशा पद्धतीने आणि किती प्रमाणात करायचा यावर या तंत्राचा भर आहे. जेव्हा एक ग्रॅम शेण शेतात टाकले जाते, तेव्हा तब्बल तीनशे कोटी जिवाणू जमिनीत उतरतात. एक देशी गाय दिवसाला सरासरी अकरा किलो शेण देते. एका गायीचे एका दिवसाचे शेण एका एकराला महिन्यातून एकदा द्यायचे. म्हणजे तीस दिवसांचे शेण तीस एकरांना पुरेसे आहे, शेण हे विरजण आहे, अन्न नव्हे असे पाळेकर बजावतात. पीक कोणतेही असो- कोरडवाहू असो किंवा ओलिताचे; हंगामी असो किंवा बारमाही फळबागा; एका एकराला दहा किलो शेण वापरायचे. ते वापरल्याने एक एकर जमिनीत तीस लाख कोटी सूक्ष्म जिवाणू उतरतात व जमीन सजीव करतात, पण संपूर्ण जमीन सजीव झाल्याशिवाय निसर्गाच्या सर्व यंत्रणा पूर्ण कार्यक्षमतेने कामी लावता येणार नाहीत. त्यासाठी जिवाणूंची संख्या अनेक पटींनी वाढवावी लागते. ते करण्यासाठी किण्वन क्रिया (फर्मेंटेशन) घडवून आणावी लागते. झाडांच्या पानांनी प्रकाश संश्लेषण क्रियेतून तयार केलेल्या कच्च्या साखरेपैकी काही साखर झाडे त्यांच्या मुळांच्या वाटे जमिनीत पाठवून सूक्ष्म जिवाणूंना खाऊ घालतात आणि त्यांची संख्या प्रचंड गतीने वाढवतात. त्या बदल्यात जिवाणू मुळांना अनुपलब्ध अन्नद्रव्ये संस्कार करून पोचवतात. हे सहजीवन आहे.

चंद्रकांत भरेकर, राहणार भूकुम, तालुका मुळशी. त्यांचे ‘वृंदावन फार्म’ पुणे शहरापासून जेमतेम दहा-पंधरा किलोमीटर अंतरावर आहे. ‘वृंदावन फार्म’ म्हणजे एका छत्राखाली किती वेगवेगळे प्रयोग केले जाऊ शकतात त्याचे ते उत्कृष्ट उदाहरण आहे! त्यांनी वीस वर्षांपूर्वी सत्तावीस एकर शेती घेतली होती. त्या सत्तावीस एकरांतील प्रत्येक इंच जमीन ‘वृंदावन फार्म’ या नावाने कोणत्या ना कोणत्या कारणासाठी वापरली जात आहे. तेथील प्रयोगाची सुरुवात देशी गायींची पैदास यापासून सुरू झाली. त्यांनी आणि त्यांच्या मित्रांनी मिळून ‘वृंदावन काऊ-क्लब’ सुरू केला आहे. देशी गायींची पैदास, संगोपन आणि प्रचार हा त्याचा उद्देश. त्यांनी थारपारकर देशी गायी नावाचे ब्रीड राजस्थानमधून पुण्याला आणले, जातिवंत बुल्स आणून त्यांच्या सहाय्याने गुणन प्रक्रिया सुरू केली. त्या बैलांचे वीर्यदेखील उपलब्ध करून दिले. शेतकऱ्यांना बैलही हवे तर दिले जातात. त्यांच्याकडे उच्च प्रतीचे तीन वळू आहेत. त्यांनी दोनशे बुल्स, दोनशे गायी व शंभर कालवडी वाटल्या आहेत.

भरेकर यांच्या वृंदावन फार्ममध्ये जनावरांत ‘सरोगसी’चा प्रयोग केला गेला आहे. तो प्रकार टेस्ट ट्यूब बेबीचा. गर्भधारणेसाठी देशी बुलचे वीर्य वापरून त्याचे फलन देशी गायीच्या गर्भाशयात केले गेले आणि मग तो गर्भ विदेशी गायीच्या गर्भाशयात वाढवला गेला. तयार झालेले बछडे आई व बाप, दोघेही देशी असल्यामुळे संपूर्ण स्वदेशी बनले.

नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड, कोठुरे हा भाग पाण्याने संपन्न आहे. गव्हाची, ऊसाची किंवा द्राक्षाची शेते सर्वत्र पाहून महाराष्ट्रातील दुष्काळाचे विचार मनातून निघून जातात.

निफाड तालुक्यात कोठुरे या गावी माधवराव बर्वे हे ब्याऐंशी वर्षांचे (2018 साली) तरुण, उत्साही, संशोधक वृत्तीचे शेतकरी राहतात. ते गेल्या पंचावन्न वर्षांपासून शेतीचे जणू व्रत परिपालन करत आहेत. ते सायकलीवरून शेतात जातात. बर्वे हे आध्यात्मिक वृत्तीचे, साधी राहणी असलेले, पण ज्ञानी, अनुभवसंपन्न असे प्रसन्न व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांनी रसायनशास्त्रात पदवी मिळवली, मात्र चांगली नोकरी मिळत असूनही त्यांनी घरच्या शेतीत काम करण्याचे ठरवले. ते शेतीत नवनवे प्रयोग करत आले आहेत. ते सेंद्रीय शेतीविषयी परिसरातील शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी फिरत असतात. ते मुख्यत्वेकरून वृक्षलागवडीच्या निमित्ताने निरनिराळ्या राज्यांत भटकंती करतात. त्यांचे ते काम त्यांना महाराष्ट्राबाहेरही प्रसिद्धी व प्रतिष्ठा मिळवून देते.

सेंद्रिय कर्बाची पातळी जमिनीत स्थिर असेल तर तिचा कस कायम राहतो. जमिनीचे नैसर्गिक संतुलनासाठी सेंद्रिय कर्बाची पातळी स्थिर असणे गरजेचे आहे. पहिली हरित-क्रांती मानवाच्या पूर्वजांनी जमिनीत सेंद्रिय कर्ब मुदत ठेवीप्रमाणे ठेवलेले होते म्हणून यशस्वी झाली. जमिनीतील सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण चार टक्के असणे गरजेचे असते. ते आज 0.2 ते 0.5 % पर्यंत खाली आलेले आहे. ते एक टक्क्यापर्यंत विनाखर्चिक पुढे आणणे व स्थिर ठेवणे हे कृषी शास्त्रज्ञा पुढील आव्हान सध्या आहे. त्या बाबींकडे लक्ष केंद्रित करून उपाययोजना सुचवल्या न गेल्यामुळे उत्पादन खर्च वाढून शेती व्यवसाय परवडेनासा झालेला आहे. स्वाभाविकच, शेतकऱ्यांचे शेतीपासून दुरावण्याचे प्रमाण वाढत आहे.

अण्णासाहेब चकोते यांनी महाराष्ट्र - कर्नाटकाच्या सीमेवरील मानकापूर येथे पन्नास एकर क्षेत्रात विविध प्रयोग सुरू केले आहेत. त्यांची ‘गणेश बेकरी’ यशस्वी झाली. त्यानंतर त्यांनी सेंद्रीय शेतीचा उपक्रम हाती घेतला. त्यांच्या पुढाकाराखाली चाळीस एकरांवर सेंद्रीय भाजीपाला, गोशाळा, कृषिपर्यटन असे काही उपक्रम कार्यान्वित होत आहेत. त्यानिमित्त अण्णासाहेब चकोते यांच्याशी केलेली बातचीत...

प्रश्न – ‘गणेश बेकरी’च्या माध्यमातून उद्योगात यश लाभले असताना तुम्हाला शेतीकडे वळावे असे का वाटले?

चकोते – तुम्ही बेकरीचे यश म्हणता. माझी यशाची व्याख्या वेगळी आहे. यशाची उंची ही जमिनीवर टेकलेल्या पायापासून आभाळापर्यंत मोजावी. तसे नसेल तर ते यश नव्हे आणि ती उंची अजून मला गाठायची आहे! अध्यात्म, योग, संत, महात्मे, वीर यांचा वारसा सांगणारा भारत देश. जैव विविधतेपासून खाद्य संस्कृतीपर्यंत आणि ज्ञानापासून विज्ञानापर्यंत विविध विषयांत व कार्यात भारत देशाला सोनेरी इतिहास आहे. त्या इतिहासाला कोंदण आहे तेथील समृद्ध कृषी संस्कृतीचे. शेती हा भारताचा मुख्य व्यवसाय आहे. कारण उत्तम शेती, मध्यम व्यवसाय आणि कनिष्ठ नोकरी हे तेथील पूर्वजांनी फार विचार करून लिहून ठेवले असावे.

देश स्वतंत्र झाला. शेतीमध्ये अनेक नवीन प्रयोग झाले. संकरित बियाणे, रासायनिक औषधे; तसेच, खते यांची निर्मिती झाली. किटकनाशकांचा वापर अमर्याद होत गेला. त्या सर्व कारणांमुळे भारतीय अन्नधान्यातून सत्त्व आणि चव या गोष्टी हरवत गेल्या आहेत.

महिला आणि शेतकरी यांचा विकास हा उद्देश घेऊन डॉ. अॅलेक्झँडर डॅनियल यांनी ऑक्टोबर १९८७ मध्ये Institute For Integrated Rural Development (आयआयआरडी) या संस्थेची स्थापना केली. त्यांच्या कामाला १९८८ पासून सुरुवात झाली. सुरुवातीला पैठण आणि औरंगाबाद तालुक्यांतील बाभूळ गाव, चितेगाव, नायगाव, खांडेवाडी, गेवराई, गिरनेरा तांडा ह्या सहा गावांतील लोकांना एकत्र करून प्रशिक्षण देण्याचे कार्य सुरू केले गेले. प्रशिक्षणात सकस आहार, माता व बालसंगोपन, स्वास्थ्य व पर्यावरण; तसेच, शेती उत्पादन या विषयांचा समावेश होता. संस्थेने महिलांच्या विकासाच्या दृष्टीने त्या सहा गावांत महिलांना एकत्र केले. महिलांनी त्यांना भेडसावणारे प्रश्न स्थापलेल्या मंडळांमधून मांडावेत व त्यावर त्यांनीच उपाय शोधावा यासाठी संस्था मदत करते. प्रशिक्षणाच्या माध्यमातून महिलांना तयार केले जाते. संस्थेचा व्याप औरंगाबाद जिल्ह्यात काम करत असताना वाढत गेला. त्यामधून कामात सुटसुटीतपणा आणण्याची गरज निर्माण झाली. त्यामुळे गावकऱ्यांनी प्रत्येक गावातून महिला मंडळात हिरिरीने काम करणाऱ्या एका महिलेची प्रतिनिधीस्वरूप निवड केली. तिला ‘विकाससेविका’ असे नाव दिले गेले. गावातील सर्व महिलांना प्रशिक्षण देण्याऐवजी विकाससेविकेला त्या दृष्टीने तयार करण्यात आले.

अरुण डिके हे इंदूरमध्ये ‘रंगवासा जैविक ग्राम संस्थान’च्या माध्यमातून सेंद्रीय शेतीचे नवनवे प्रयोग करत असतात. त्यांचा ध्यास नामशेष होत चाललेल्या बहुमोल पिकांचे बहुपीक लागवडीत पुनरुज्जीवन हा आहे. ते म्हणतात, “निसर्ग माणसाला भरभरून देत असतो. ते जर त्याला घेता आले, तर माणसाला कशाची कमतरता भासणार नाही. शेतकऱ्यासही ते लागू आहे. शेतातील टाकाऊ जैविक घटकांचा - शेण, शेतातील जनावरांचे मूत्र, गूळ-बेसन कुजवून जर शेतीसाठी उपयोग केला, तर जमिनीचा पोत सुधारेल. शेतीवरील खर्च कमी होईल व उत्पादकता वाढेल.” अरुण डिके यांच्या गेल्या तीस वर्षांच्या कार्याच्या माध्यमातून त्यांचे म्हणणे जाणून घेता येते.