निफाड तालुक्याच्या (नाशिक जिल्हा) नांदुर्डी गावातील रामचंद्र शंकर कुंभार्डे यांना 1965 सालच्या भारत-पाक युद्धामधे, वयाच्या अवघ्या एकतिसाव्या वर्षी वीरमरण आले. रामचंद्र यांच्या पाठीमागे त्यांची आई, दोन भाऊ व एक बहीण असा परिवार होता. रामचंद्र यांचे त्यांच्या जन्मभूमीत, नांदुर्डी येथे स्मारक व्हावे असे गावकऱ्यांना वाटत होते. त्यासाठी समिती स्थापन झाली. गावकऱ्यांसमोर स्मारक काय करावे हा प्रश्न पडला होता. निफाड पंचायत समितीचे तत्कालीन सभापती विनायकराव पाटील यांनी असे सुचवले, की गावात ‘हुतात्मा रामचंद्र’ यांच्या नावाने सार्वजनिक वाचनालय सुरू करण्यात यावे. गावकऱ्यांना ती कल्पना पटली.

डोंबिवलीतील ‘फ्रेंड्स लायब्ररी’ने सुरू केलेला आदानप्रदान ग्रंथप्रदर्शनाचा उपक्रम चांगले मूळ धरत आहे. प्रदर्शनाच्या दुसऱ्या वर्षीं यंदा पन्नास हजार ग्रंथ पै यांच्याकडे जमा झाले व जवळजवळ तेवढ्याच साहित्यकृती लोकांनी बदल्यात उचलून नेल्या. डोंबिवलीत ‘अखिल भारतीय साहित्य संमेलन’ 2017 साली भरले होते. त्यावेळी डोंबिवली शहरात साहित्यिक वातावरण निर्माण व्हावे म्हणून काही उपक्रम राबवले गेले. त्यावेळी ‘फ्रेंड्स लायब्ररी’च्या पुंडलिक पै यांनी हा आगळावेगळा व वैशिष्ट्यपूर्ण कार्यक्रम प्रथम राबवला! त्यांच्या असे वाचनात आले होते, की युरोपात जर्मनी, फ्रान्स, इटली, ग्रीस वगैरे देशांत पुस्तके आदानप्रदान प्रदर्शने भरवली जातात. त्या प्रदर्शनांमध्ये वेगवेगळ्या विषयांची पुस्तके नागरिकांकडून लायब्रऱ्यांकडे जमा होतात. तशी प्रदर्शने तेथे बागेत किंवा सार्वजनिक जागांत भरवली जातात. लोक आवडीप्रमाणे पुस्तके निवडून त्यातून घेऊन जातात. पै यांच्या मनात तसे प्रदर्शन डोंबिवलीत का भरवू नये असा विचार सुरू झाला व त्यांनी त्याला आदानप्रदान असे स्वरूप दिले. पुंडलिक पै हे असे व्यक्तिमत्त्व आहे, की ते मनात आलेली गोष्ट जिद्दीने पार पाडतात. मात्र त्यांनी या कार्यक्रमाचीही अंमलबजावणी सुरू करून ‘आदानप्रदान’ प्रदर्शन भरवण्याचे निश्चित केले तोपर्यंत साहित्य संमेलन पार पडून गेले होते! तरीदेखील त्यांनी डोंबिवलीत वाङ्मयीन वातावरण तयार झाले आहे, ते तसेच काही दिवस राहवे, त्याची सुरुवात त्यांच्या प्रदर्शनापासून व्हावी हे निश्चित केले.

सोलापूर जिल्ह्याच्या मोहोळ तालुक्यातील अरण येथील ‘हरिभाऊ शिंदे सार्वजनिक वाचनालया’ची स्थापना एकविसाव्या शतकाच्या पहिल्या दिवशी, शनिवार, १ जानेवारी २००० रोजी करण्यात आली. ग्रंथालयामध्ये नऊ हजार पुस्तके आहेत. वाचनालयाने सुरुवातीपासून वाचकांना चांगल्या सुविधा देण्याचा प्रयत्न केला आहे. वाचनालयाच्या वतीने १८ एप्रिल २००३ या दिवशी पुस्तकप्रेमी अरणभूषण हरिभाऊ नाना शिंदे यांची ग्रंथतुला करण्यात आली. ती सोलापूर जिल्ह्यातील पहिली ग्रंथतुला असल्याचे त्यावेळी बोलले गेले. वाचनालय ‘ब’ वर्गात आहे.

वाचनालयाने वाचकांना पुस्तके, नियतकालिके व वृतपत्रे उपलब्ध करून देण्याबरोबर विविध शैक्षणिक व सांस्कृतिक कार्यक्रम योजले. वाचनालयाने ग्रंथप्रदर्शन, काष्ठशिल्प प्रदर्शन, नाना स्पर्धा, मनोरंजनाचे सांस्कृतिक कार्यक्रम, व्याख्याने, गुणवंतांचे सत्कारसोहळे; तसेच, जनजागृतीचे कार्यक्रम आयोजित करून व वाचनालयाच्या वतीने इंटरनेट सेवा उपलब्ध करून देऊन ग्रामस्थांच्या मनामध्ये आस्थेचे स्थान निर्माण केले आहे.

विठोबाशेट राघोबा पाटील हे ‘सार्वजनिक वाचनालय आणि ग्रंथालय’, शहाबाज या संस्थेचे संस्थापक/अध्यक्ष. त्यांनी त्यांच्या ‘विद्यार्थी मंडळा’तील सहकाऱ्यांच्या समवेत पुढाकार घेऊन, वाचनालयाचे इवलेसे रोप ३ एप्रिल १९१६ रोजी लावले व त्याचे संगोपन केले. ते इतिहासक्रमात त्या परिसरातील ‘वाचन चळवळी’चे प्रतीक बनून गेले.

त्यांचा जन्म धामणपाडा या गावातील खानदानी पाटील कुटुंबात झाला. त्यांचे शिक्षण कमी झाले. त्यांनी व्यवहारचातुर्य, वाणीतील गोडवा व व्यवसायाची आवड या गुणांच्या जोरावर व्यापारउद्योगात पदार्पण केले. ते पोयनाड पेठेत प्रतिष्ठित व्यापारी म्हणून अल्पकाळात नावारूपाला आले. त्यांनी त्यांची छाप मुंबईसारख्या व्यापारी जगतातदेखील पाडली. ‘वखारवाले विठोबाशेट’ म्हणून त्यांचे एक आदर्श व्यापारी असे नाव झाले. त्यांनी त्यांच्या पुढील आयुष्यात सामाजिक, शैक्षणिक व समाजबांधवांच्या संघटनात्मक कार्यास वाहून घेतले.

रायगड जिल्ह्याच्या अलिबाग तालुक्यातील शहाबाज गावातील ‘सार्वजनिक वाचनालय आणि ग्रंथालय’ या संस्थेस ३ एप्रिल २०१६ रोजी शंभर वर्षे पूर्ण झाली. शंभर वर्षांची यशस्वी वाटचाल करणारे रायगड जिल्ह्यातील ते एकमेव वाचनालय!

डोंबिवली ग्रंथ संग्रहालय गेल्या काही वर्षांत पुन्हा चैतन्यमय झाले; तेथे अनेक उपक्रम होऊ लागले, वाचकांची वर्दळ वाढली. सुधीर बडे यांच्या नेतृत्वाखाली काही ज्येष्ठ नागरिकांनी या वाचनालयास आकार प्राप्त करून दिला. एका छोट्या खोलीपुरते उरलेले वाचनालय इमारतीच्या पूर्ण मजल्यावर पसरले. वाचकांची वर्दळ वाढली. महाराष्ट्रात ग्रंथालयांची दीडशे वर्षांची परंपरा आहे. प्रत्येक जिल्ह्याच्या आणि महत्त्वाच्या तालुक्याच्या ठिकाणी वाचनालयाची जुनी, मोठी इमारत असते. तेथे परंपरानिष्ठ नित्यनियमाने पुस्तके बदलून नेत असतात. गावातील काही मोकळे लोक वर्तमानपत्रे चाळत बसलेले असतात. सेवकवर्ग या वाचकांना नियमावलीप्रमाणे सेवा पुरवून उत्साहाने रजिस्टरे भरत असतो आणि पदाधिकारी त्यांच्यावर आलेली जबाबदारी कार्यनिष्ठेने पार पाडत असतात. त्यातून वार्षिक व्याख्यानमाला घडत असतात. स्मरणदिवस ‘साजरे’ होतात. सरस्वती पूजनादी परंपरा सांभाळल्या जातात, परंतु गावातली एकेकाळची गजबजलेली ही ठिकाणे उदास भासतात, बृद्ध जाणवतात. तेथे चैतन्य नसते, तारुण्याची सळसळ जाणवत नाही.

दादरचे मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालय. मराठीतील जवळजवळ प्रत्येक पुस्तक तेथे पाहायला मिळते. संदर्भ विभाग चोख आहे. सेवक तत्पर आहेत. पदाधिकारी वातावरणात साज आणायच्या प्रयत्नात असतात. परंतु संग्रहालयाचा कट्टा म्हणून एकेकाळी असलेली या वास्तूची महती केव्हाच हरपली आहे ! ‘काही नाही तर कट्ट्यावर चल’ ही वृत्ती लोप पावली आहे. या कट्ट्यावरच नारायण सुर्वे मोठे झाले. त्यांची प्रागतिक लेखक सभा उदयास आली व तिचे संवर्धन झाले.

राजा राममोहन रॉय प्रतिष्ठान व सरकार यांच्या देणग्यांमधून ग्रंथालयांना सुगीचे दिवस आले आहेत. जागा जुन्या असल्यामुळे ‘रिअल इस्टेट’चा भाव वधारला आहे, परंतु तेथील उपक्रमशीलता लोपली आहे. गावच्या सांस्कृतिक जगाचे व्यासपीठ म्हणून असलेला त्यांचा लौकिक नाहीसा झाला आहे. गावच्या संस्कृतीचे हे केंद्र नागरिक व वाचक तिकडे ओढला जात नसल्याने ‘बाजूला’ पडले आहे.