करमाळा तालुक्यातील केम हे दहा हजार लोकसंख्येचे गाव. केमचे कुंकू संपूर्ण राज्यात प्रसिद्ध आहे. त्या गावात हळद-कुंकू उत्पादन केले जाते. कुंकू निर्मितीमध्ये हळकुंडे, चिंच पावडर, स्टार्च पावडर आदी वापरले जाते. केमची कुंकू कारखानदारी सर्वदूर पोचली आहे. कुंकू दिल्ली, अहमदाबाद, बंगलोर, हैदराबाद, जयपूर, उज्जैन, पटना, वैष्णोदेवी, केरळ आदी ठिकाणी जात असते. गावाने कुंकू निर्मितीच्या उद्योगधंद्यामुळे चांगली प्रगती केलेली आहे; बेरोजगारीमुळे गाव ओस पडलेले नाही. कुंकवाचे दर वीस रुपये किलोपासून ते दीडशे रुपये किलोपर्यंत आहेत. त्याच्या प्रतवारीनुसार ते भाव ठरवले गेले आहेत. एका कारखान्यात दोन मजुरांपासून दहा मजुरांपर्यंत माणसे कामाला असतात.

“पलीकडे ओढ्यावर  माझे गाव ते सुंदर
झाडाझुडपात आहे  लपलेले माझे घर....”

शाळेत असताना खेड्यातील घराची ही कविता वाचताना, खेड्याबद्दल कुतूहल वाटायचे. एसटीने कधी प्रवास करताना मध्ये मध्ये खेडीगावे दिसायचीदेखील. मोजकी घरे, घरांशिवाय दुसर्‍या कोणत्या सुविधा नसलेले खेडे पाहून वाटायचे, त्या गावातील लोक तेथे कसे राहत असतील? त्यांना तेथे करमत कसे असेल? कर्मधर्मसंयोगाने, माझे पुढील आयुष्य हेच त्या बालपणीच्या प्रश्नांचे उत्तर झाले!

माझ्यासाठी ‘माझे माहेर पंढरी’ या फक्त गाण्यातील ओळी नाहीत; तर त्या माझ्या खर्‍या आयुष्याचा भाग आहेत. पंढरपूर हे माझे माहेर. ते तेव्हा काही मोठे शहर नव्हते, पण तालुक्याचे ठिकाण होते व मोठे तीर्थक्षेत्र! परंतु मला सासर मिळाले ते माळावरील एकदम दुर्लक्षित गाव. सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा तालुक्यामधील कोळगाव. महाराष्ट्राच्याच काय पण सोलापूर जिल्ह्याच्या कोणत्याही नकाशात ठिपक्याएवढीसुद्धा त्या कोळगावला जागा नसायची. अगदी इनमीन शंभर उंबर्‍यांचे गाव. गावची लोकसंख्या साधारण आठशेच्या आसपास. गावात पाण्याची एकच विहीर आणि एकच आड. विहिरीच्या पायर्‍या उतरून किंवा आडावरील रहाटाने पाणी शेंदून पाण्याच्या घागरी आणाव्या लागत.

सोलापूर जिल्ह्यातील मौजे पोथरे हे गाव करमाळ्यापासून पाच किलोमीटरवर आहे. गावची लोकसंख्या सुमारे चार हजार आहे. ते गाव करमाळा-जामखेड व पुढे बीड असा प्रवास करताना रस्त्याच्या पश्चिमेकडे वसलेले दिसते. गावात प्रवेश करताना शनेश्वर देवस्थानाची लोखंडी कमान दृष्टीस पडते. पुढे, थोड्या अंतरावर पुरातन वास्तू दिसून येते. ती वास्तू शनेश्वर मठ या नावाने ओळखली जाते. मोठमोठ्या दगडांतून साकारलेली ती वास्तू भक्तांचे, पर्यटकांचे, प्रवाशांचे लक्ष खिळवून ठेवते. वास्तू कधी बांधली गेली त्याबाबत निश्चित माहिती नाही.

अंजनडोह हे एक ऐतिहासिक गाव. ते एकेकाळी सोलापूर जिल्‍ह्यातील करमाळा तालुक्‍याची राजधानी म्हणून ओळखले जात होते. गावामध्ये मोठी बाजारपेठ होती. अंजन आणि डोह अशी दोन गावे होती. त्या दोन्ही गावांमधून ओढा वाहत होता. ओढ्याला पाणी असे. त्यामुळे लोकांना इकडून तिकडे येण्या-जाण्यास अडचण निर्माण होत असे. कालांतराने, दोन्ही गावांतील गावकऱ्यांनी एकत्र येऊन ओढ्याच्या एकाच बाजूस घरे वसवली. ते झाले अंजनडोह. तेथे धर्मराजा नावाचा राजा होऊन गेला. त्याने तेथे किल्ल्याची निर्मिती केली. किल्ल्याची अवस्था दयनीय आहे. तेथील खंदराची पडझड झालेली आहे. त्या किल्ल्यातील धर्माबाईदेवीची स्वयंभू पाषाणमूर्ती, आकर्षक आणि उठावदार आहे. एकाच भल्यामोठ्या पाषाणातून त्या मूर्तीची निर्मिती झालेली आहे. किल्ल्याच्या वर, मध्यभागी देवीच्या मंदिराचे दगडी बांधकाम आहे. किल्ल्याला शत्रूंपासून रक्षण मिळण्यासाठी, गुप्तपणे निरीक्षण करण्यासाठी गावाच्या कडेने एकूण नऊ कोट होते. त्यांपैकी दोन कोट पूर्ण अवस्थेत तर एक पडलेल्या अवस्थेत शिल्लक आहे. तर उर्वरित कोट नाहीसे झालेले आहेत.

गावात शिरण्यापूर्वीच गावाभोवती असलेली प्रचंड आणि प्राचीन तटबंदी लक्ष वेधून घेते. त्या तटबंदीच्या आत जवळ जवळ सर्व आलुतेदार-बलुतेदार पिढ्यान् पिढ्या गावागाडा हाकत आले आहेत. मराठा ही त्या गावातील प्रमुख शेतकरी जात. गावचा वर्तमानकाळ शैक्षणिकदृष्ट्या विकसनशील असला तरी गावावर पांडवांच्या कालाचा प्रचंड प्रभाव असेलला दिसतो.

बोलक्या डोळ्यांचा, निरागस चेह-याचा सोमनाथ अवघडे भारतातच नाही तर परदेशातही प्रसिद्ध झाला तो ‘फँड्री’ चित्रपटामुळे. अभिनयाची पार्श्वभूमी नसलेला सोमनाथ मूळचा सोलापूरच्या  करमाळा तालुक्यातील केम या छोट्याशा गावचा. आई जयश्री, वडील लक्ष्मण, मोठा भाऊ रवी आणि बहीण अंबिका असे त्याचे पाच जणांचे कुटुंब. सोमनाथचे वडील पोतराज. तो त्यांचा पिढीजात व्यवसाय. ते हलगीही वाजवत. त्याची आई शेतात मोलमजुरी करत असे.

सोमनाथ म्हणतो, ''मला कळू लागल्यापासून मी देखील शाळेतून घरी आल्यावर वडिलांसोबत हलगी वाजवायला जायचो. मी, माझं कुटुंब आणि माझे मित्र एवढ्याच लोकांचा माझा गोतावळा. गावातल्या ‘मोठ्या’ लोकांशी आमचा संबंधच नसायचा. कोणी हलगी वाजवायला बोलावले तर जायचे. आपले काम करायचे. बिदागी घ्यायची आणि यायचे. बस्स! पण 'फँड्री'मुळे सगळेच बदलले.''

सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा हे निंबाळकर घराण्याच्या जहागिरीचे गाव! रंभाजीराव (रावरंभा) निंबाळकर हा शिवाजीमहाराजांच्या जावयाच्या पुढील वंशजांपैकी होता. तो 1705 मध्ये मराठ्यांकडून मोगलांशी लढला. पण नंतर शाहू व ताराबाई यांच्या कलहात 1710 मध्ये मोगलांकडे गेला व त्याला पुण्याची सुभेदारी मिळाली. पण पुण्यात पेशव्यांचा उदय झाल्यानंतर मोगलांनी त्याला करमाळा, माढे व परांडे या परगण्याची जहागिरी दिली.