मराठीत नियतकालिके अनेक प्रकाशित होत असतात. काही नियतकालिके काळाच्या ओघात बंद पडली; काही नवी सुरू होतात, तरी हाताच्या बोटांवर मोजता येणारी ठरावीक नियतकालिके संपादक-मालक यांच्या चिकाटीच्या प्रयत्नांनी सुरू आहेत. त्यांचीही अवस्था फार काही ठीक नाही. ती सर्व नियतकालिके सहसा साहित्याशी संबंधित अशा व्यक्तींनी किंवा संस्थांनी सुरू केलेली आहेत. त्यातीलच ‘कुसुमाकर’ हे मासिक. त्याने त्याचे वेगळेपण जपले आहे. ‘कुसुमाकर’ म्हणजे भ्रमर, फुलांच्या भोवती सतत फिरणारा, परागकण आणि मध गोळा करणारा. मात्र हा ‘कुसुमाकर’ थोडा वेगळा आहे. कवितेत रमणाऱ्या एका मुसाफिराने सुरू केलेले ते लहानसे मासिक आहे. त्या मुसाफिराचे नाव आहे श्याम पेंढारी.

पेंढारी यांनी त्यांचे ‘कुसुमाकर’ कवितेच्या ओढीने सुरू केले. ते त्याच निष्ठेने ते मासिक गेली एकोणीस वर्षें प्रसिद्ध करत आहेत. ते ‘कुसुमाकर’मध्ये केवळ कविता नाही तर विविधांगी साहित्य प्रसिद्ध करतात. त्यांनी ‘कुसुमाकर’चे सात-आठ दिवाळी अंक प्रकाशित केले. आता दिवाळी अंक, जाहिरातींअभावी प्रकाशित करता येत नाही. म्हणून ते दोन महिन्यांचा जोड अंक (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर 2018) दिवाळी विशेषांक या नावाने प्रकाशित करतात. ते म्हणाले, की ‘दुधाची तहान ताकावर!’

अरुण शेवते यांचा पिंड कवीचा. मात्र ते लेखक व संपादक म्हणून अधिक परिचित आहेत. त्यांना त्यांच्या कविमनाचा उपयोग विविध कल्पना सुचण्यात होत असावा! त्यांनी संपादनाचे प्रत्यक्ष काम करताना मात्र कल्पनारम्यतेच्या पलीकडे वास्तवाशी, जगण्याशी भिडणारे विषय घेतले आणि ते विविध अंगांनी विकसित करत नेले. त्यामुळे त्यांच्या कल्पना लेखकांनी शब्दबद्ध केल्या तेव्हा त्या लोकांना प्रिय वाटल्या आणि शेवते रसिकजनांचे लाडके होऊन गेले. त्यांच्या ‘ऋतुरंग’ दिवाळी वार्षिक अंकाच्या प्रकाशनाला १९९३ साली आरंभ झाला. तेव्हापासून हा सिलसिला जारी आहे. त्यांनी त्या अंकापासून ते या वर्षीच्या रौप्यमहोत्सवी अंकापर्यंत पंचवीस वेगवेगळे विषय हौशी व मान्यवर लेखकांच्या लेखनाच्या माध्यमातून सादर केले ते त्यांचे संपादनकौशल्य लोकांच्या लक्षात राहवे असेच आहे.

रेखा मेश्राम यांनी स्त्रीप्रश्नांना वाचा फोडण्यासाठी ‘रमाई फाऊंडेशन’ या संस्थेची स्थापना ७ फेब्रुवारी २०१० रोजी केली. रेखा मेश्राम यांचे वडील फुले-शाहू-आंबेडकरांच्या परिवर्तनवादी विचारांचे असल्यामुळे त्या लहानपणापासून मुक्त वातावरणात वाढल्या. त्यांच्या वडिलांचा प्रभाव त्यांच्यावर पडला अन् तसे संस्कारही त्यांच्यावर घडले. त्यांनी ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठा’तून एम.फिल.ची पदवी मिळवली. त्या आधी त्या मराठी विषयात एम.ए. झाल्या. त्या पीएच.डी.साठी ‘दलित कवयित्रींच्या कवितेतून व्यक्त होणा-या आंबेडकरवादी स्त्री-जाणिवा’ या विषयावर प्रबंध लिहीत आहेत. त्यांचे बालपण व शिक्षण औरंगाबाद येथेच झाले. रेखा मेश्राम औरंगाबादजवळील पाथ्री (ता. फुलंब्री) येथील ‘राजर्षी शाहूमहाराज कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालया’त मराठी विषयाच्या प्राध्यापक आहेत.

राम पटवर्धन म्हटले, की आधी ‘सत्यकथा’ मासिक समोर येते. ‘सत्यकथा’ मासिक बंद होऊन बराच काळ निघून गेला. तरीही त्या मासिकाचा आणि राम यांचा वाचकांना विसर पडला नाही. राम गेले त्यानंतर अनेक वर्तमानपत्रे आणि माध्यमे यांनी त्यांच्याविषयी भरभरून लिहिले. वास्तविक त्यांचे व्यक्तित्व त्याला स्वत:ला मागे ठेवणारे आणि प्रसिद्धीपरांङमुख असे होते. कदाचित त्यामुळेच संधी मिळताच त्यांच्या चाहत्यांनी उट्टे भरून काढले असावे.

‘मनोरंजन’ मासिकाने दिवाळी अंकांची परंपरा सुरू केली. मराठी लघुकथेचा पायाही ‘मनोरंजन’नेच घातला. केशवसुत, गोविंदाग्रज, बालकवी यांना कवी म्हणून पुढे आणले, ते ‘मनोरंजन’नेच. ‘मनोरंजन’ मासिकाचा पहिला अंक १८८५ च्या जानेवारीत प्रसिद्ध झाला. १९३५ च्या फेब्रुवारीमध्ये आपला शेवटचा अंक एकाएकी प्रसिद्ध करून ‘मनोरंजन’ने आपल्या अंगीकृत कार्याची धुरा आपल्या पडत्या काळात जन्मास आलेल्या ‘रत्नाकर’, ‘यशवन्त’ यांसारख्या नव्या जोमाच्या मासिकांवर टाकून हजारो मराठी वाचकांचा अचानकपणे निरोप घेतला. त्या सर्व वाचकांनी ‘मनोरंजन’वर जिवापलीकडे प्रेम केले होते. त्यामुळे ‘मनोरंजन’च्या निधनाने सगळ्यांनाच हळहळ वाटली. ‘मनोरंजन’ चाळीस वर्षे जगले; ‘मनोरंजन’चे मालक आणि संपादक काशीनाथ रघुनाथ मित्र ह्यांनी ‘मनोरंजन’ला अक्षरश: लहानाचे मोठे केले. ‘मनोरंजन’चा पहिला अंक हा फक्त बारा पानांचा होता. पुढे, तेच ‘मनोरंजन’ शंभर पानी झाले. पहिल्या अंकाच्या छोट्या संपादकीयात मित्रांनी म्हटले होते, की “आम्ही कशाकरता अवतार धारण केला आहे व पुढे काय काय कामे करणार आहोत, हे स्वमुखाने बरळण्यापेक्षा आमचे उद्देश आमच्या सर्वांगाचे परिशीलन केल्याने हळुहळू आमच्या प्रेमळ आश्रयदात्यांच्या लक्षात येतील, असे आम्हास वाटते.

‘आम्हाला दृष्टी नाही पण दृष्टिकोन आहे’ -अनुजा संखेने काढलेल्या पहिल्यावहिल्या ‘अक्षरतेज’ ह्या नियतकालिकाचे हे घोषवाक्य आहे असे म्हणता येईल. अंधांचे व अंधांविषयीचे साहित्य असलेले हे नियतकालिक आहे. वयाच्या सहाव्या वर्षी दृष्टी गमावलेली अनुजा संखे हिच्या जिद्दीची, आत्मविश्वासाची ही कहाणी! 

मी रुईया कॉलेजमध्ये अंध विद्यार्थ्यांसाठी, अंध विद्यार्थ्यांमध्ये जाऊन काम करते. माझी आणि अनुजा संखे ह्या अंध विद्यार्थिनीची ओळख तीन वर्षांपूर्वी झाली. मी तिला तिच्या टी.वाय.बी.ए.च्या अभ्यासक्रमातला काही भाग वाचून दाखवत असे. तिच्याशी बोलत असताना एक गोष्ट लक्षात आली, की ती इतर दृष्टिहीन विद्यार्थ्यांपेक्षा वेगळी आहे. तिची भरारी मोठी आहे!

अनुजा जन्मापासून थोडी तिरळी बघायची, अनुजा ज्युनियर के.जी. व सिनियर के.जी. पार करून पहिलीत गेली, तोपर्यंत तिच्या एका डोळ्यात मोतिबिंदू तर दुसर्‍या डोळ्यात काचबिंदूचे निदान झाले होते. तिचे शाळेतून नाव काढावे लागले. तिच्या आई-वडिलांची नंतरची दोन-तीन वर्षे मुंबईतील सर्व इस्पितळे पालथी घालून झाली, पण दृष्टी गेली ती गेलीच. अनुजा पहिली ते सातवी ‘कमला मेहता अंधशाळे’मध्ये व नंतर दहावीपर्यंत ‘सरस्वती हायस्कूल’मध्ये शिकली. ती एकोणऐंशी टक्के मार्क मिळवून शाळेत दुसरी आली, तेव्हा पहिल्या आलेल्या डोळस मुलीला ऐंशी टक्के मार्क होते!