शिदोबाचे नायगाव पुणे शहरापासून साठ किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. ते पुरंदर तालुक्यात आहे. ते सासवड-सुपा रोडवर म्हणजेच शहाजीराजे भोसले यांच्या जहागिरीतील गाव. गावाचे पाठीराखे आहेत पुरंदर किल्ला आणि मल्हारगड! त्या गावाजवळून कऱ्हा नदी वाहते. गावाची लोकसंख्या  अडीच हजार आणि गावात उंबरठा पाचशे-सहाशे आहे. गावात सिद्धेश्वर मंदिर आहे. ते ग्रामदैवत आहे. त्याच्या उत्तरेला भुलेश्वर मंदिर व दक्षिणेला पांडेश्वर मंदिर आहे.

रावबहादूर विष्णु मोरेश्वर महाजनी हे पाचव्या ग्रंथकार संमेलनाचे अध्यक्ष होते. पाचवे संमेलनही पुणे येथे 1907 साली भरले होते. विष्णु मोरेश्वर महाजनी यांचे सारे आयुष्य शिक्षण खात्यातच गेले. त्यांनी शिक्षण क्षेत्रात महनीय कामगिरी केली. त्यांचा इंग्रजी वाङ्मयाचा व्यासंग वाखाणण्याजोगा होता. त्यांनी शेक्सपीयरच्या काही नाटकांची भाषांतरे केली. त्यांनी ‘ज्ञानसंग्रह’ नावाचे मासिक वयाच्या एकविसाव्या वर्षी, 1872 साली सुरू केले. त्यांनी ‘वऱ्हाड शाला-पत्रक’ हे मासिकही संपादित करून पाच-सहा वर्षें चालवले. 

त्यांनी ‘मनोरंजन’, ‘विविधज्ञान विस्तार’ यांसारख्या नियतकालिकांतून ज्ञानात्मक लेख लिहिले. ते निवृत्तीनंतर अकोल्यात स्थायिक झाले. त्यांचे सर्व आयुष्य वऱ्हाडात गेले. ते मराठीतील समीक्षक, कवी व नाटककार होते. त्यांनी काव्ये, नाटके, कादंबऱ्या, चरित्रे, प्रवासवर्णने इत्यादी वाङ्‌मयप्रकारांबरोबर अर्थशास्त्र, इतिहास, राजकारण, शिक्षणशास्त्र अशा विषयांवर ही मार्मिक समीक्षणे लिहिली आहेत.

न्यायमूर्ती गोविंद वासुदेव कानिटकर हे चौथ्या ग्रंथकार संमेलनाचे अध्यक्ष होते. ते संमेलन पुणे येथेच 1906 साली भरले. गोविंद वासुदेव कानिटकर यांचा नावलौकिक साहित्य, संगीत आणि विद्या या तिन्ही क्षेत्रांत होता. ते चित्रकलेचे चाहते होते. त्यांचा अभ्यास वेदांताचा व इंग्रजी वाङ्मयाचा होता. ते साक्षेपी विद्वान म्हणून ख्यातकीर्त होते, त्यांनी मासिक ‘मनोरंजन’ हे सुरेख मासिक1886 च्या दरम्यान सुरू केले. आधुनिक मराठी कथेचे जनक हरिभाऊ आपटे यांनी कानिटकर यांच्या ‘करमणूक’मधूनच कथालेखन सुरू केले. कानिटकरांच्या पत्नी काशीताई कानिटकर ह्यासुद्धा कथालेखिका होत्या. काशीबाई बनारस हिंदू विश्वविद्यालयात मराठी भाषा विषय शिकवत असत. काशीबाई कानिटकर यांनी पहिल्या भारतीय स्त्री डॉक्टर आनंदी गोपाळ जोशी यांचे चरित्र लिहिले. मराठी कथेची जडणघडण ज्या ‘करमणूक’मधून झाली. ते ग्रंथकार संमेलनाचे अध्यक्ष झाले हा उत्तम योग होता. बहुभाषी जाणकार, अफाट वाचन, सतार उत्तम वाजवणारे असा त्यांचा लौकीक होता. ते न्यायमूर्ती रानडे यांचे जवळचे स्नेही होते. ते कविता उत्तम लिहीत. कविता व विद्वत्ता असे परस्परविरोधी भासणारे गुण त्यांच्या ठायी होते. 

इतिहासाचार्य विश्वनाथ काशीनाथ राजवाडे हे महाराष्ट्रीय विद्वान होते. त्यांनी संशोधन व लेखन इतिहास, भाषाशास्त्र, व्युत्पत्ती, व्याकरण अशा बहुविध विषयांसंबंधी केले. तसेच, त्यांनी त्यांचे लेखन आग्रहाने मराठीतून केले. त्यांनी भारत इतिहास-संशोधक मंडळाची स्थापना 7 जुलै 1910 रोजी केली; त्यांनी ‘मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने’ ह्या ग्रंथमालेचे संपादन केले. ते ऐतिहासिक साधनांच्या आणि प्राचीन साहित्याच्या शोधात हिंडत सतत राहिले होते. ते दऱ्याखोऱ्यांतून प्राचीन अवशेष पाहत व कोनाकोपऱ्यांतून जुनी दप्तरे गोळा करत फिरत असत. त्यांचे लेखनकार्यही अव्याहतपणे चालू असे.      

बाबासाहेब पुरंदरे यांचे स्वीय सहाय्यक व सचिव यांचे नाव राणाप्रताप असावे हा गमतीदार योगायोग आहे ना! त्यांचे पूर्ण नाव राणाप्रताप प्रभाकर टिपरे ते पुरंदरे प्रेमींमध्ये प्रतापकाका म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे प्रथम वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे हस्ताक्षर सुंदर, वळणदार, सुवाच्च आहे. पुरंदरे महाराष्ट्रभूषण शिवशाहीर म्हणून ख्यातनाम आहेत. टिपरे पुरंदरे यांच्याकडे गेली पन्नास वर्षें काम करतात. ते त्याआधी 1960 सालापासून गो नी. दांडेकर यांच्यासोबत काम करत होते.

सुंदर हस्ताक्षरासाठी प्रसिद्ध पहिली व्यक्ती म्हणजे साक्षात बाळाजी आवजी चिटणीस ते इतिहासात साक्षात शिवछत्रपतींचे चिटणीसपद आणि सहवास लाभलेले व्यक्तिमत्त्व होय आणि वर्तमानात टिपरे यांना त्याच कारणासाठी शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांचे सचिवपद मिळाले!

विठ्ठलराव विखे पाटील यांचा जन्मदिन 2014 पासून ‘शेतकरी दिन’ म्हणून महाराष्ट्रात साजरा केला जातो. विठ्ठलराव विखे पाटील हे कृषी-औद्योगिक व सहकारी साखर कारखानदारीचे आद्य प्रवर्तक म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे पूर्ण नाव विठ्ठलराव एकनाथराव विखे पाटील, त्यांचा जन्म  29 ऑगस्ट 1901 रोजी, नारळी पौर्णिमेच्या दिवशी झाला. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या आर्थिक उन्नतीसाठी केलेल्या भरीव कार्याची दखल घेऊन महाराष्ट्र शासनाने त्यांचा जन्मदिवस हा मराठी तिथीप्रमाणे 'नारळी पौर्णिमा' या दिवशी राज्यात '‘शेतकरी दिन' म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला. तो तसा 2014 पासून मानला जातो.

पेशवाईतील गोष्ट! साताऱ्याजवळच्या पाडळी गावात आप्पाजी खिरे नावाचे गृहस्थ राहत. ते त्या गावचे वतनदार होते. त्यांच्याकडे पाडळी गावच्या कुलकर्णीपणाची जबाबदारी होती. अप्पाजींना नारायण नावाचा धाकटा मुलगा होता. त्याचा जन्म साधारण 1700 च्या दरम्यानचा! नारायण हा हट्टी होता. त्यामुळे आई-वडिलांना त्याच्या भविष्याबद्दल चिंता वाटत होती. एकदा, आई त्याला काहीतरी बोलली म्हणून तो नऊ-दहा वर्षांचा मुलगा घरातून बाहेर पडला आणि पुण्यात आला. पुण्यात रामेश्वराच्या मंदिरात त्याची भेट गोविंदराव खासगीवाले यांच्याशी झाली. गोविंदरावांनी त्यास शागिर्दांमध्ये नोकरीस ठेवले. ते त्याला ‘नारो’ म्हणत. तेच नाव त्याचे म्हणून रूढ झाले. खासगीवाल्यांनी त्याला रोजच्या पूजाअर्चेसाठी तुळशी, बेल, दुर्वा, फुले आणण्याचे काम दिले. ते साहित्य तुळशीबागेतून आणावे लागे. तुळशीची बाग पुण्याच्या बाहेर होती. ती खासगीवाल्यांची स्वतःच्या मालकीची होती. त्यांनी तेथे विविध फुले वगैरे वाढवली होती. परंतु तुळस तेथे जास्त प्रमाणात होती. म्हणून तिचे नाव ‘तुळशीबाग’ असे पडले.

इंद्रायणी नदी लोणावळ्याच्या कुरवंडे नावाच्या उंच डोंगरावर नागफणीजवळ उगम पावते. ती पुढे टाटा धरणास मिळते. टाटांनी पाणी सोडणे बंद केल्यामुळे इंद्रायणी नदीला स्वतःचे पाणी नाही. ती लोणावळा, वडगाव आदी शहरांमुळे गटारगंगा झालेली आहे. परंतु, कार्ला भागापर्यंतचा परिसर आणि सह्याद्रीचा एकूण डोंगरभाग यांतून बरेच झरे येऊन तिला मिळतात आणि त्यामुळे तिच्यात पुढेही मोठा प्रवाह तयार होतो. त्यात कुंडली आणि आंध्रा या दोन नद्यांचा वाटा मोठा आहे. तेच पाणी यात्रेकरूंना उपलब्ध होते. देहूला प्रत्यक्षात खूप पाणी उपलब्ध असते. वास्तवात ते पाणी इंद्रायणीचे नसून आंध्रा, कुंडली आदी नद्यांचे व झऱ्यांचे आहे. परंतु, महात्म्य मात्र इंद्रायणीला लाभते!...

इंद्रायणी नदी सह्याद्रीतून वाहते आणि देहू-आळंदी ह्या संतांच्या पावन जन्मभूमीचा प्रवास करून, स्वतः गटारगंगा बनून व घातक रसायनांनी मलिन होऊन तुळापूरला मुळा, मुठा व भीमा यांच्या संगमात भीमा नदीच्या पात्रात लुप्त होते. त्यामुळे भीमेचे पिण्याचे पाणी प्रदूषित करते. इंद्रायणी नदीत जे पाणी पावसाळ्याव्यतिरिक्त इतर दिवशी दिसते ते इंद्रायणी नदीचे मुळी नाहीच! कारण त्या नदीचे सर्व पाणी टाटा धरणात लोणावळ्यात अडवले गेले आहे. त्यांपैकी एक थेंब पाणीसुद्धा धरणातून सोडण्याची व्यवस्था अस्तित्वात नाही. 

महर्षी धोंडो केशव कर्वे हे एक लोकोत्तर सेवामूर्तीच होते. महर्षी कर्वे यांचे नाव सामाजिक सुधारणेच्या कार्यात महात्मा फुले, आगरकर, पंडिता रमाबाई यांच्याबरोबरीने घ्यावे लागेल. त्यांनी स्त्रियांचा उद्धार झाल्याशिवाय देशाचा उद्धार होणार नाही, हे मर्म ओळखले होते.

समाजाकडून विधवा स्त्रियांवर होणारा अन्याय कोणाच्याही जिव्हारी लागावा असा त्याकाळी होता आणि त्यामुळे कर्वे यांच्या मनात त्यांनी त्या अनाथ, निराधार, विधवा स्त्रियांसाठी काहीतरी करावे असा विचार घोळू लागला. त्याच दरम्यान कर्वे यांच्या प्रथम पत्नीचे निधन झाले. त्यांनी विवाह पुनश्च करायचा तो एखाद्या विधवेशीच असा निश्चय केला. कर्वे यांनी बालविधवा मुलगी गोदावरी जोशी हिच्याशी 1893 मध्ये दुसरा विवाह केला. तो निर्णय त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारा ठरला. किंबहुना अण्णांचा तेव्हा पुनर्जन्मच झाला!