सावंतवाडी हे साडेतीनशे वर्षांची परंपरा असणारे कोकण विभागातील एकेकाळचे लहानसे संस्थान. तेथील सावंत भोसले राजघराण्याने सदैव अध्यात्म, कला आणि शिक्षण या क्षेत्रांना राजाश्रय दिला. त्यामुळे ते संस्थान अभिजात सांस्कृतिक वारसा जोपासत जागतिक स्तरावर पोचले. तेथील कलावस्तू या केवळ सुंदर व आकर्षक नव्हत्या तर जीवनव्यवहारातही त्यांचा वापर होई. त्यामुळे त्या वस्तू सातत्याने निर्माण झाल्या व त्याबरोबर त्यांचे देखणे व आकर्षक रूप जोपासले गेले. सावंतवाडीच्या कलावंतांच्या हातात जणू जादुई कौशल्य होते. त्या कलावस्तू परंपरागत पद्धतीने उत्पादित करणारी काही नामवंत घराणी होती. सुतार, चितारी, मयपांचाळ, पुराणिक, जिनगर या कुटुंबपरंपरेतून, त्या त्या कलाकार समुहाच्या कौटुंबिक वारशाने संबंधित कला जोपासली गेली होती. त्यात काही वेळा, कौटुंबिक वारशाचा हट्ट व दुराग्रहही असे, पण त्यामुळेच त्या कलावस्तू मूळ रूपात टिकून राहिल्या.

अक्कलकोट नगरीला तीनशे वर्षांपासूनचा भोसले कुळाचा संस्थानी इतिहास आहे. त्याच्या खुणा नवाजुना राजवाडा, ऐतिहासिक मंदिरे, राजघराण्याची स्मारके यांतून या नगरीत अद्यापि दिसतात. त्यातील भोसल्यांचे शस्त्रागार महत्त्वाचे.

अक्कलकोटचे संस्थान छत्रपती शाहू महाराजांच्या साताऱ्याच्या गादीबरोबर आकारास आले. राजे फत्तेसिंह भोसले हे शाहूंचे मानसपुत्र. ते या संस्थानचे पहिले राजे! ती गोष्ट १७०७ सालची. पुढे १८९६ ते १९२३ मध्ये फत्तेसिंह भोसले (तिसरे) हे राजे होऊन गेले. त्यांचे कर्तृत्व अलौकिक आणि त्यांची दृष्टी असामान्य. त्या राजाच्या काळातच अक्कलकोटचा नवा राजवाडा आणि त्यांचे शस्त्रागार उभे राहिले.

त्यांचा नवा राजवाडा म्हणजे लंडनच्या बकिंगहॅम पॅलेसची प्रतिकृती; तीसुद्धा सोलापूरजवळच्या अक्कलकोट शहरात! वर्तमानात वाटणारी ती विसंगती राजवाड्याच्या अवशेषांच्या रूपाने इतिहासातील ते वैभव आपल्या समोर उभे करू शकले.

शिवाजी माने. वय वर्षे सव्‍वीस. शाळेची पायरी सातवीपर्यंत चढलेला तरूण. त्‍याला बिकट परिस्थितीमुळे सातवीपुढे शिक्षण घेता आले नाही. अपुर्‍या शिक्षणामुळे, त्‍याच्‍या आयुष्‍याची नौका काही काळ भरकटली. तो गरिबीमुळे मोलमजुरी करत असे. शिवाजी कामाच्‍या शोधार्थ पुण्‍याच्‍या ‘आयुका’ पर्यंत पोचला आणि तेथेच त्‍याला आयुष्‍याला दिशा मिळाली. त्‍याने सफाई करता करता ‘आयुका’मध्‍येषकपरि युष्‍याची खरी दशिा  विज्ञानखेळणी तयार करण्‍याचे कसब आत्‍मसात केले आणि त्‍याचा परिणाम असा, की आज निरनिराळ्या शाळा स्‍वतःहून, आनंदाने त्‍याला बोलावत आहेत. शिवाजी गावोगावच्‍या, ठिकठिकाणच्‍या शाळांतील मुलांना विज्ञानखेळणी तयार करायला शिकवत आहे. शिवाजीच्या घरचा चप्‍पलदुरुस्‍तीचा व्‍यवसाय तेथपासून... सफाई कामगार आणि आज विज्ञानखेळण्‍यांचा प्रशिक्षक येथपर्यंतचा त्‍याचा प्रवास रोमहर्षक आहे.

वैज्ञानिक शोधांची अद्भुत दुनिया

सूर्य का उगवतो? रबर कसे बनते? लाकूड पाण्यात का तरंगते? आकाश निळे का दिसते? हे प्रश्न विचारले आहेत परभणी जिल्ह्यातल्या तांदुळवाडी, केंजलगाव, शिरपूर अशा छोट्या छोट्या खेड्यांतल्या आठ-दहा वर्षे वयाच्या मुलांनी. निमित्त आहे ‘कुतूहल जगत’ मासिक पत्रिकेत येणा-या विविध माहितीचे.

‘ज्ञान आपल्या घरी’ या उपक्रमांतर्गत ही चार पानी पत्रिका दर महिन्याला प्रसिध्द होते. अनेकरंगी छपाई असलेल्या या पत्रिकेत कोडी-माहिती-प्रश्नोत्तरे-प्रयोगमाला-चरित्रं असं विविध साहित्य असतं. त्यात भरपूर चित्रं-छायाचित्रं असतात. पाहताक्षणी आकृष्ट व्हावं असंच पत्रिकेचं रूप आहे.

ही कल्पना अजिंक्य कुलकर्णीची. तोच पत्रिकेचं संपादन करतो आणि नवनव्या कल्पना लढवत असतो. त्याला अभिजित संघई, विष्णू जाधव, गौळण शिंदे अशा तरूण चमूची साथ आहे. पण ही पत्रिका हेदेखील एका मोठ्या प्रकल्पाचं छोटं पिल्लू आहे. तो प्रकल्प आहे ‘डिस्कव्हरी सायन्स सेंटर’चा.