नागपूरकरांनी नागपुरातील दीक्षाभूमीव 14 ऑक्टोबर 1956 रोजी पार पडलेल्या धम्मचक्र प्रवर्तन दिन सोहळ्याच्या काही स्मृती जपून ठेवल्या आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे त्या सोहळ्यात बाबासाहेबांनी वापरलेली धम्मकाठी. ती कर्नलबागेतील मेंढे कुटुंबीयांकडे सुखरूप आहे. ती लोकांच्या दर्शनासाठी कर्नलबागेतील आंबेडकर वाचनालयात धम्मचक्र प्रवर्तन दिन, आंबेडकर जयंती वा अन्य तशा प्रसंगी ठेवली जाते. लोक मोठ्या जमावाने पुष्पार्पण करून धम्मकाठीपुढे नतमस्तक होतात.

बदल हा मानवी समाजाचा मूलमंत्र आहे आणि तोच बदल घडवून आणण्यासाठी बाबासाहेबांनी आयुष्यभर संघर्ष केला. त्यांच्या मते, देशातील माणूस घडल्याशिवाय समाज घडत नसतो आणि समाज घडल्याशिवाय राष्ट्र घडत नसते. त्यांनी माणसाला घडवण्यासाठी धम्मक्रांती केली. धम्मक्रांती ज्या भूमीवर झाली ती ऐतिहासिक भूमी म्हणजे नागपूरची दीक्षाभूमी होय. नाग लोकांची मुख्य वस्ती हा त्या नागभूमीचा ऐतिहासिक संदर्भ लक्षात घेऊनच बाबासाहेबांनी बौद्ध धम्मदीक्षेसाठी नागपूरची निवड केली होती. बाबासाहेबांनी भन्ते चंद्रमणी यांच्या हस्ते 14 ऑक्‍टोबर रोजी दीक्षा घेतली; स्वतः आणि त्यांच्या अनुयायांस बौद्ध धम्माची दीक्षा दिली. ही धम्मक्रांती घडवून येण्याचा दिवस 14 ऑक्टोबर 1956 होय; दसरा नाही.

बाबासाहेबांनी गुलामाला गुलामगिरीतून मुक्तता मिळावी यासाठी क्रांती रक्ताचा एकही थेंब न सांडवता घडवून आणली. ती क्रांती म्हणजे धम्म क्रांती होय. बाबासाहेबांनी धम्मक्रांती घडवून आणण्यासाठी भारताचे मध्यवर्ती स्थान म्हणजेच नागपूर हे ठिकाण निवडले. बाबासाहेब 11 ऑक्टोबरला दिल्लीवरून नागपूरला आले. बाबांची तब्येत अस्वस्थ होती. ते कमालीचे थकलेले होते. त्यांना आधाराशिवाय चालता येत नव्हते. म्हणून त्यांनी काठीची मागणी आधारासाठी केली. कार्यकर्त्यांनी पंधरा-वीस काठ्या बाबांसमोर आणून ठेवल्या. त्यातून बाबांनी एक काठी निवडली. काठीला मध्ये आठ गाठी होत्या. काठी हातात घेऊन बाबा म्हणाले, “ही काठी काही साधी नाही. या काठीवर ज्या आठ गाठी आहेत, त्या तथागताच्या आर्य अष्टांगिक मार्गाच्या प्रतीक आहेत. आर्य अष्टांगिक मार्ग म्हणजेच सदाचाराने जीवन जगण्याचा मूलमंत्र. ती काठी माझ्या पुढील आयुष्याला बुद्धाच्या मार्गाने चालण्यास मला आधार देईल. ही माझी धम्म काठी मला रोज तथागतांच्या आर्य अष्टांगिक मार्गानुसार आचरण करण्यास संकल्पित करते.”

- माधुरी उके

(‘रमाई’- सप्टेंबर २०१८ वरून उद्धृत)

लोककवी वामनदादा कर्डक म्हणजे आंबेडकरी विचारांचे सर्जनशील वादळ. त्यांनी त्यांच्या काव्यप्रतिभेने आणि पहाडी आवाजाने त्यांचे प्रेरणास्रोत व उद्धारकर्ते अशा बाबासाहेबांचा सांगावा खेड्यापाड्यांत पोचवला. त्या ध्येयवेड्या भीमशाहिराने त्यांचे सर्व आयुष्य आंबेडकरी चळवळीसाठी वेचले; भीमकार्याची महती जगाला सांगितली.

वामनदादा कर्डक यांचा 15 ऑगस्ट 1922 हा जन्मदिन. त्यांचा जन्म नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील देशवंडी या खेड्यात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव तबाजी कर्डक, आईचे नाव सईबाई. त्यांचा मोठा भाऊ सदाशिव तर धाकटी बहीण सावित्री होती. लहान वामन गुरेढोरे सांभाळायचा. गावचा संबंध तो तितकाच, कारण वयाच्या दहाव्या वर्षी वामनराव आईवडिलांसमवेत मुंबईस आले. गावी जी तुटपुंजी शेती होती त्यावर कुटुंबाचा चरितार्थ चालणे मुश्किल होते. त्यांचे बालपण गरिबीत आणि खडतर अशा परिस्थितीत गेले. त्यांनी बालपणी खेळण्याच्या आणि शिकण्याच्या वयात आईसोबत कोळशाच्या वखारीत कोळसा वेचण्याचे काम केले. त्या दरम्यानच, त्यांची जेमतेम अक्षरओळख झाली. लिहितावाचता येऊ लागले.

अखिल भारतीय दलित महिला परिषदेचे तिसरे अधिवेशन नागपूर येथील मोहन पार्क येथे 18,19 जुलै 1942 रोजी भरले होते. परिषदेच्या अध्यक्ष सुलोचना डोंगरे (अमरावती) या होत्या. त्या घटनेला 20 जुलै 2017 रोजी पंचाहत्तर वर्षे पूर्ण झाली. परिषदेला पंचवीस हजार महिला जवळपास उपस्थित होत्या. त्या परिषदेत मांडण्यात आलेले ठराव व बाबासाहेब आंबेडकर यांनी त्यांना कायद्यात कसे समाविष्ट केले (कंसातील मजकूर) याचा तपशील देत आहे. त्यावरून बाबासाहेब यांचा भर विचारप्रदर्शनाइतकाच कृतीवर कसा होता हे स्पष्ट जाणवते.

ठराव नं. 1 - अखिल भारतीय दलित वर्ग महिला परिषदेत 19 जुलै 1942, रोजी मंजूर झालेल्या ठरावांना ही परिषद अंत:करणपूर्वक पाठिंबा देते.

ठराव नं. 2 - आपल्या समाजात पत्नी व पती यांच्यामध्ये तेढ निर्माण झाल्यास उभयतांना काडीमोड(घटस्फोट) करण्याच्या हक्काला कायद्याने मान्यता असावी. त्याबाबत सरकारने व समाजातील पुढाऱ्यांनी योग्य ती दुरुस्ती कायद्यात करावी अशी ही परिषद करते. (ठरावाचे कायद्यात रूपांतर झालेले दिसून येते. कायद्याप्रमाणे स्त्री व पुरुष या दोघांना समान हक्क आहे. अर्थात अन्याय होऊ शकत नाही. तेच काम पूर्वी पंच करत होते. त्याला कायद्याचे बळ नव्हते).

डॉ. हर्षदीप कांबळे (I.A.S., उद्योग विकास अायुक्त, महाराष्ट्र राज्य) अाणि दंतवैद्य विजय कदम या दोघांनी 'डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विचार महोत्सव समिती' स्थापना केली. त्या समितीमार्फत त्या दोघांनी एकशेसव्वीसावी आंबेडकर जयंती वेगळ्या ढंगात साजरी केली. त्यांनी भावनेत आणि उत्साहात अडकलेला 14 एप्रिलचा जयंती दिन बाहेर काढला आणि त्या उत्सवाला कालानुरूप समर्पक असा अर्थ दिला.

बाबासाहेब आंबेडकर हयातभर त्यांच्या अनुयायांच्या कानीकपाळी ओरडत राहिले, की इतर समाज तुमच्या चळवळीत सामील होईल असे वागा. तुम्हाला त्यांच्या समस्या कळू द्या. त्यांना त्या समस्या सोडवण्यात सहाय्य करा. म्हणजे त्यांनाही तुम्ही 'आपले' वाटाल! निवडणुकांत इतरांच्या सहाय्याशिवाय यशस्वी होता येत नाही. हर्षदीप कांबळे व विजय कदम यांना बाबासाहेबांचा तो कानमंत्र उमगला आहे. आंबेडकर यांना त्यांच्या महाड चवदार तळे सत्याग्रहात, नाशिकच्या काळाराम मंदिर प्रवेश सत्याग्रहात दलित समाजाव्यतिरिक्त विविध जातिधर्मांतील लोकांनी साथ दिली होती. हर्षदीप व विजय या व्दयीने समाजभान असणा-या त्या महनीयांच्या वंशजांना एकत्र आणले आणि त्यांचा सत्कार घडवून आणला.

हर्षदीप कांबळे यांनी त्या कार्यक्रमामागची भूमिका अाणि विचार 'थिंक महाराष्ट्र'ला सांगितला.

- टीम 'थिंक महाराष्ट्र'

प्रशासकीय सेवेतील हर्षदीप कांबळे नावाचे अधिकारी आणि मालाड येथील दंतवैद्य विजय कदम यांच्या सहकार्यातून ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विचार महोत्सव समिती’ मालाड येथे स्थापन करण्यात आली आहे. समितीने एकशेसव्वीसावी आंबेडकर जयंती 2017 साली वेगळ्या ढंगाने साजरी केली. त्यांनी भावनेत आणि उत्साहात अडकलेला 14 एप्रिलचा जयंती दिन बाहेर काढला आणि त्या उत्सवाला कालानुरूप समर्पक असा अर्थ दिला.

बाबासाहेब आंबेडकर हयातभर त्यांच्या अनुयायांच्या कानीकपाळी ओरडत राहिले, की इतर समाज तुमच्या चळवळीत सामील होईल असे वागा. तुम्हाला त्यांच्या समस्या कळू द्या. त्यांना त्या समस्या सोडवण्यात सहाय्य करा. म्हणजे त्यांनाही तुम्ही 'आपले' वाटाल! निवडणुकांत इतरांच्या सहाय्याशिवाय यशस्वी होता येत नाही.

बाबासाहेब आंबेडकर हे मराठी नाटकांचे चाहते होते हे त्यांच्या उच्च शिक्षणासाठी प्रथम अमेरिकेत गेलेल्या वास्तव्य काळात प्रकर्षाने दिसून येते. त्यांनी त्यांचे आरंभीचे सहकारी सीताराम शिवतरकर मास्तर यांना गडकऱ्यांच्या नाटकांची पुस्तके पाठवून देण्यासाठी वारंवार सुचवल्याचा उल्लेख त्यांनी त्यांच्या अमेरिकेतील वास्तव्यात जी पत्रे लिहिली त्यात  आढळतो.

बाबासाहेब बॅरिस्टर होऊन आले तरी ते बीआयटी चाळीत राहत होते व त्यांचे कार्यालय परळच्या दामोदर नाट्यगृहाला लागून पहिल्या मजल्यावर होते. त्यांचे स्वतःचे ग्रंथालयदेखील दामोदर हॉलच्या एक तृतीयांश भागात थाटलेले होते. विशेष म्हणजे ते अर्ध्या लाकडी आणि अर्ध्या जाळीच्या पार्टीशनने मुख्य नाट्यगृहापासून विभागलेले होते. त्यामुळे बाबासाहेबांना दामोदर नाट्यगृहाच्या स्टेजवर सुरू असलेल्या नाटकांतील पदे व संवाद त्यांची इच्छा असो वा नसो त्यांच्या कानी सतत पडत असत.

बाबासाहेबांनी कोल्हटकर, खाडिलकर, गडकरी इत्यादी मान्यवरांची नाटके आवडीने पाहिली असावीत. त्यांनी ती नाटके निदान वाचल्याचे तरी दिसून येते. प्रबोधनकार ठाकरे यांच्या ‘खरा ब्राह्मण’ ह्या नाटकावर बाबासाहेबांनी प्रदीर्घ समीक्षण लिहिले होते असे प्राचार्य म.भि. चिटणीस यांनी त्यांच्या आठवणींत लिहून ठेवले आहे.

ते 1956 चे वर्ष होते. डॉ. बाबासाहेब आंबडेकरांनी त्यांच्या लाखो अनुयायांसमवेत धम्मदीक्षा नागपुरात त्या वर्षीच्या 14 ऑक्टोबर रोजी घेतली. त्या दीक्षांत कार्यक्रमानंतर त्याच ठिकाणी त्यांच्यासमोर एक नाटक सादर झाले होते. ते म्हणजे, मिलिंद महाविद्यालयाचे तत्कालीन प्राचार्य म. भि. चिटणीस यांनी लिहिलेले आणि सादर केलेले ‘युगयात्रा’ हे नाटक! ‘युगयात्रा’ या नाटकाचा विशेष म्हणजे त्याला धम्मदीक्षा घेण्यास आलेला लाखोंचा जनसमुदाय प्रेक्षक म्हणून लाभला! इतक्या मोठ्या जनसमुदायापुढे नाटक होणे दुर्मीळच आणि त्याहून महत्त्वाचे म्हणजे त्या नाटकापासून दलित रंगभूमीची सक्रिय चळवळ उभी राहिली. त्यानंतर समाजाच्या दुर्लक्षित घटकाला समोर ठेवून नाटके लिहिली गेली, सादर होत राहिली.

मिलिंद महाविद्यालय हा दलित रंगभूमीच्या चळवळीचा उगमस्रोत. त्या महाविद्यालयातून साहित्य-साहित्यिक व कार्यकर्ते यांची फळी तयार झाली. त्यामधून 1976 मध्ये ‘अखिल भारतीय दलित थिएटर’ची स्थापना झाली. त्या ‘थिएटर’मधून दर्जेदार नाटके लिहिली गेली. दलित समाज साहित्यातून, नाटकांतून विद्रोहाची भाषा सांगू लागला; त्यांच्यावरील अन्याय-अत्याचाराला नेस्तनाबूत करण्यासाठी सज्ज झाला. तशी वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती आणि त्या प्रवाहातील तशा बारा नाटकांची एकत्रित बांधणी ‘युगयात्रा : प्रवाहातील रंगसंहिता’ या नव्या संपादित ग्रंथात करण्यात आली आहे.

काही लेखक-कवींनी मराठी साहित्यविश्वात चमत्कार वाटावा असे काम करून, त्यांचे नाव त्या त्या साहित्यप्रकाराशी कायमचे जोडून ठेवले आहे. तसे, रहस्यकथाकार म्हटले की बाबुराव अर्नाळकर यांचे नाव तोंडात येते. बाबुरावांनी मराठी आद्य रहस्यकथा-कादंबरी लिहिली. त्यांनी उण्यापुऱ्या चाळीस वर्षांत एक हजार चारशेसत्तरच्या वर रहस्यकथा लिहिल्या! त्यांनी इंग्रजी पुस्तकांवरून स्फूर्ती घेऊन, त्यावर मराठी मातीत/संस्कृतीत रूजणाऱ्या रहस्यकथा लिहिल्या. त्यांनी ‘झुंजारराव’, ‘काळा पहाड’, ‘धनंजय’ अशी काल्पनिक पात्रे निर्माण केली. ती लोकांना इतकी आवडली, की प्रसिद्ध चित्रपट निर्माते व्ही. शांताराम यांनी ‘धनंजय’ नावाचा चित्रपट बनवण्याचा प्रयत्न केला, तर प्रसिद्ध संगीतकार सी. रामचंद्र (चितळकर) यांनी बाबुरावांच्या ‘धनंजय’वर चित्रपट निर्माण केला व त्यामध्ये स्वत:च काम केले. मात्र तो चित्रपट सपशेल आपटला.

बाबुरावांचे निधन १९९६च्या जुलैमध्ये झाले. ते आजारपणाची शेवटची काही वर्षें सोडली तर सतत लिहीत होते. त्यांनी रहस्यकथांव्यतिरिक्त मराठी नाटके, ललित कथा, निबंध वगैरे प्रकार हाताळले. पण ते फार कोणाला माहीत नाही; ना कोणी त्यांचे ते साहित्य वाचले. त्यामुळे त्यांच्या लिखित पुस्तकांची संख्या आणखी वाढते.