थोरल्या माधवराव पेशव्यांनी पानिपत युद्धोत्तर मराठी साम्राज्याचा जणू जीर्णोद्धारच केला! ते श्रीमंत पहिले माधवराव पेशवे, ते पंतप्रधान माधवराव बल्लाळ पेशवे किंवा थोरले माधवराव पेशवे अशा अनेक नामाभिधानांनी विख्यात आहेत. पेशवाईतील मराठी साम्राज्याचे ते चौथे पेशवा होत. पानिपत युद्धातील अपरिमित मनुष्य-वित्त- सैन्यहानीच्या धक्क्यातून महाराष्ट्राला सावरणारे; तसेच, मराठी साम्राज्याला पुन्हा मानसिक-आर्थिक दृष्टीने उभारी देणारे पेशवे म्हणून ते इतिहासाला परिचित आहेत. ते तिसरा पेशवा नानासाहेब यांचे चिरंजीव. ते १४ फेब्रुवारी १७४५ रोजी सावनूर येथे जन्माला आले. त्यांचा विवाह वयाच्या अवघ्या नवव्या वर्षी रमाबाईंबरोबर पुण्यात झाला (9 डिसेंबर 1753).

थोरल्या बाजीरावांचा जन्म नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यात डुबेरे येथील बर्वे वाड्यात १८ ऑगस्ट १७०० रोजी झाला. थोरले बाजीराव हे राधाबाई व बाळाजी विश्वनाथ यांचे प्रथम संतान. बाळाजी विश्वनाथ भट हे स्वकर्तृत्वाने अनेक वर्षांच्या सेवेनंतर पेशवे पदावर पोचले.

मल्हार बर्वे यांना छत्रपती राजारामांकडून, गंगथडी प्रांतात चौदा महालांची चौथाई व जहागिरी मिळाली होती. पेशव्यांच्या पागेला चारा व खिल्लारे पुरवण्याचे काम बर्वे करत असत. पुढील काळात, त्यांनी निफाडजवळ कोहुरे व डुबेरे ही गावे वसवली. छत्रपती शाहू महाराजांनी बाजीरावांना त्यांच्या वयाच्या विसाव्या वर्षीच पेशवेपदी नियुक्त केले. थोरले बाजीराव मराठा साम्राज्य वाढवण्यासाठी आयुष्यभर यशस्वीपणे लढत राहिले. अवघे चाळीस वर्ष जीवन लाभलेल्या व उभ्या आयुष्यात एकही लढाई न हरलेल्या त्या धूर्त, पराक्रमी व मुत्सद्दी पेशव्याचा अंत, २८ एप्रील १७४० रोजी, मध्यप्रदेशातील खरगोन जिल्ह्यातील, रावेरखेडी येथे उष्माघाताने झाला. त्यांचा अंत्यसंस्कार रावेरखेडी येथे करून त्यांची समाधी नर्मदेच्या काठावर बांधण्यात आली.

मराठा सरदार पिलाजी जाधव हे बाजीरावांचे जणू सल्लागार होते! त्यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका मस्तानी प्रकरणात आहे. पेशव्यांच्या बहुतेक लढायांमध्येही पिलाजी बाजीरावांबरोबर असायचे. पिलाजी बाजीरावाच्या अंत्यसंस्काराच्या दिवशी हजर होते. बाजीरावांपासून मस्तानीस जो मुलगा झाला त्याचे नाव समशेर बहाद्दूर. पेशव्यांना समशेरसाठी योग्य कुळातील वधू मिळेना. ते काम पिलाजीकडे आले. त्यांनी ते काम आस्थेने पार पाडले.

जेव्हापासून मी थोरले बाजीराव पेशवे यांच्याविषयी इतिहासातून वाचत गेलो, तेव्हापासून त्या मर्द पेशव्याविषयीचा माझा आदर, प्रेम वाढतच गेले आहे. त्याने जन्मभरात एकूण त्रेचाळीस लढाया केल्या आणि त्या सर्व जिंकल्या! यशस्वी सेनापती म्हणून त्याच्या युद्धकौशल्याचा खास अभ्यासही केला जात असतो. तोच महापराक्रमी पेशवा मस्तानीचा बाजीराव म्हणूनही ओळखला जातो.

मस्तानीबाईंच्यावर महाराष्ट्राने मोठा अन्याय केला आहे. बाजीरावांनी मराठेशाहीचे पाय हिंदुस्थानात रोवले. थोरले छत्रपती व संताजी-धनाजी यांच्यानंतर, राऊ हे मराठेशाहीचे न भविष्यती असे बलाढ्य नेते ठरले. राऊ १७३० च्या सुमारास, मराठी सैन्यासह हिंदुस्थानात होते - त्या काळी नर्मदेच्या उत्तरेकडच्या प्रदेशाला हिंदुस्थान म्हणत. त्या सुमारास रोहिलखंडाच्या महमद बंगश याने बुंदेलखंडावर आक्रमण केले. बुंदेल राजे महाराज छत्रसाल आक्रमणाने त्रस्त झाले. त्यांनी राऊंना आपल्या भाषेत दोन चरणांत आपली स्थिती लिहून कळवली, त्याचा मथितार्थ -

जो गती गजेंद्र की, सोही गत पावत आज
बाजी जात बुंदेल की, राखो बाजी लाज ।।

सुसरीच्या तोंडात पाय अडकलेल्या लक्ष्मीच्या गजेंद्र-हत्तीची जी गत, त्या अवस्थेत मी आहे.

अशा प्रकारचा छत्रसाल यांचा याचनास्पद निरोप येताच, राऊंनी महाराज छत्रसाल बुंदेल्यांना त्यांच्यावर झालेल्या आक्रमणासमयी प्रत्यक्ष जाऊन मदत केली आणि बंगशला पळवून लावले.