चारा टंचाईच्या काळातही हमखास चारा मिळण्याचे ठिकाण हा लौकिक लामकानी (तालुका धुळे) या गावाने 2019 च्या दुष्काळातदेखील कायम ठेवला आहे! वास्तविक लामकानी परिसरात अवघा दोनशे-सव्वादोनशे मिलिमीटर पाऊस पडतो. गेल्या पावसाळ्यातही तसा तो फक्त दोनशेसाठ मिलिमीटर पडला, तोही फक्त तीन दिवसांत, नंतर पावसाची चिडीचूप. तरीदेखील लामकानी परिसर आजुबाजूच्या गावांतील पशुपालकांना ओअॅसिस वाटतो. तेथे अत्यल्प पाऊस होऊनही पाण्याची पातळी फारशी खालावलेली नाही. सीझनला कपाशीची बोंडे बऱ्यापैकी भरलेली दिसतात. मात्र ती किमया साध्य होण्यासाठी ग्रामस्थांनी पाणलोट क्षेत्रविकासाचे प्रयत्न सतत बारा वर्षें केलेले आहेत आणि त्यामागे धुळे येथील डॉ. धनंजय नेवाडकर या पॅथॉलॉजिस्टचा दृढ संकल्प आहे. नेवाडकर म्हणाले, की 2019 च्या दुष्काळात दीडदोनशे टन चारा शेतकऱ्यांनी कापून नेला आहे. अजून सत्तर टन चारा शिल्लक आहे. या वर्षी दुष्काळ निधी असल्यामुळे टनाला आठ रुपये मजुरी कापणी व गढी बांधणी याकरता मिळाली. त्यासाठीसुद्धा बेलिंग मशीन आहे. गतवर्षी आगीत अडीचशे हेक्टरवरील चारा जळून गेला होता. त्यामुळे जिल्हाधिकारी राहुल रेखावार यांनी स्वत:हून चारा कापून सुरक्षित राहील यासाठी मदत केली.  

पोपटरावांनी पाणलोट क्षेत्र विकासाच्या कामाला सुरुवात करण्यापूर्वी राज्य सरकारने आदर्श गाव योजना सुरु केली होती. त्यामुळे त्यांच्या नियोजित कामासाठी लागणारा निधी कोठून आणायचा, ती समस्या पोपटरावांपुढे नव्हती. त्यांना फक्त एक काम करणे होते, ते म्हणजे नशाबंदी, नसबंदी, चराईबंदी, कुऱ्हाडबंदी व श्रमदान ही पंचसूत्री आचरणात आणण्याचा ठराव ग्रामसभेत एकमताने मंजूर करून घेणे! पोपटरावांची कमाल म्हणजे त्यांनी त्या पंचसूत्रीमध्ये लोटाबंदी म्हणजे गाव हागणदारीमुक्त करण्याचे कलम अंतर्भूत केले. सरकारनेही त्यांच्या पंचसूत्रीमध्ये या कार्यक्रमाचा अंतर्भाव पुढे केला. पोपटरावांनी पाणलोट क्षेत्र विकासाच्या कामाला 1995 साली सुरुवात करण्यापूर्वी ते सरपंच म्हणून निवडून आले होते आणि त्यांनी त्यांच्या गावात जनजगृतीचे काम केले होते. त्यांनी पाणलोट क्षेत्र विकासाचे आणि ग्रामविकासाचे काम करण्यासाठी 'यशवंत कृषी ग्राम आणि पाणलोट विकास ट्रस्ट' स्थापन करण्याचा ठराव 15 ऑगस्ट 1994 रोजी ग्रामसभा बोलावून त्यामध्ये मंजूर करून घेतला. प्रत्यक्ष कामाला 1995 मध्ये सुरुवात झाली. काम सुरु झाल्यानंतर केवळ तीन वर्षांच्या कालावधीत योजलेल्या आराखड्यानुसार सर्व कामे पूर्ण करण्यात आली. त्या कामांमध्ये टेकड्यांवरील उतारावरून वाहणारे पाणी समतल समांतर चर खोदून जमिनीच्या पोटात ढकलणे, पाण्याच्या ओहोळांमध्ये बंधारे घालून वाहून जाणारे पाणी अडवणे, ओहोळातील अडवलेले पाणी पाझर तलावांत वा तळ्यांत वळवणे अशी सर्व कामे पूर्ण झाल्यावर गावातील विहिरींच्या पाण्याचा पातळीत लक्षणीय प्रमाणात वाढ झाली.

आदर्श., यशवंत... निर्मल वनग्राम

पोपट पवारांचा हिवरेबाजार

सुखानं, आनंदानं, नांदणारं गाव
माझ्या गावात व्यसनाचा वास नाही
इथं कोणीही अक्षरआंधळा नाही
गावच्या घराघरात गोबरगॅस, ऊर्जाचूल
घराघरात एक नाही तर दोनच मुलं.
गावचं माळरान बारा महिने हिरवंगार
दावणीतच गावची जनावरं खाती चारा
गावकर्‍यांनी श्रमदानानं बांधल्या वाटा
बारा महिने धनधान्याचा असतो साठा
तुम्हालाही वाटतं ना, तुमचं गावदेखील
माझ्या गावासारखं असावं आदर्श गाव?

हे वर्णन आहे, ‘हिवरेबाजार’ गावचं. मी हिवरेबाजारला जाऊन आले, ते प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहिलं.

हिवरेबाजारचं सध्याचं रूप आणि पूर्वीचं रूप यांत जमीनअस्मानाचा फरक आहे – असं मी वारंवार ऐकलं-वाचलं होतं. मी पाहिलं ते नवं गाव. कसं होतं पूर्वीचं ‘हिवरेबाजार?’ १९९० पूर्वीचं?