महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांत तरोटा/टाकळा (casia tora) या वनस्पतीने  धुमाकूळ घातला आहे. ती वनस्पती एक प्रकारचे तण (weed) आहे. ती स्थानिकच आहे. ती मध्य भारतात प्रामुख्याने आढळते. ती भाजी टायकळा किंवा टाकळा या नावाने महाराष्ट्राच्या काही भागांत खासकरून कोकणात ओळखली जाते. ती भाजी साधारण एक ते दोन फुटांपर्यंत उंच वाढते. त्याला पिवळसर रंगांची फुले येतात. पाने द्विलिंगी (उभयलिंगी पुष्प) - (एकलिंगी पुष्पात फक्त एक प्रकारचेच प्रजनन अंग असते. त्यामध्ये पुंकेसर किंवा अंडप असते. जर केवळ पुंकेसर असेल तर ते फूल नर म्हणून ओळखले जाईल, तर फक्त अंडपचे (carpel) अस्तित्व असेल तर ते फूल मादी होय. परंतु, द्विलिंगी म्हणजेच उभयलिंगी पुष्पात नर आणि मादी अशा दोन्ही प्रकारच्या प्रजननाचे अंग असते. त्या पुष्पामध्ये पुंकेसर आणि कारपेल अशा दोन्ही प्रकारच्या प्रजननाचे अस्तित्व असते.) ती फुले रात्रीच्या वेळी मिटतात. पाने लांबट- गोल किंवा अंडाकृती-आयताकृती आकाराची असतात. टाकळ्याला काळसर किंवा करड्या रंगाच्या शेंगा असून त्यांचे टोक आडवे कापल्यासारखे असते. मात्र, ते कठीण आवरणाचे असते. वनस्पतीचा वास उग्र असतो.

माझ्या गेटसमोर एका बाजूला प्राजक्त आणि दुस-या बाजुला बूच आहे. पावसाळयात दोघांचा मिळून गेटसमोर सडा पडतो. दोहोंचा सुगंध नाकात शिरताच शाळेपासून कॉलेजापर्यंतचे कोठलेही हळवे क्षण ताजे होऊन समोर उभे ठाकू शकतात.

फुलांचे शेकडो घोस बुचावर लटकलेले असतात. त्यांना उंची दागिन्यांचा फिल असतो. वा-याची झुळूक आली, की फुले हलकेच झोके घेऊ लागतात. त्यांची मिजास अशी, की जसे काही एखाद्या लावण्यवतीच्या कानातील झुमके. लोकांची भिस्त खाली पडणा-या फुलांवरच असते. ती अलगद खाली येतात आणि भूमातेच्या अंगावर झोपावे तशी सर्वत्र विखरून पसरून राहतात. ती इतर फुलांप्रमाणे कधीच तोंडावर पडत नाहीत. त्यांचे ते लवंडणे राजेशाही असते. त्यांच्या दांड्या एकमेकांत गुंफून गजरे केल्याच्या आठवणी घरोघरी सापडतात. पण, बुचाबद्दल एक खंत मला कायम वाटत आली आहे; ती नावासंबंधी आहे. एवढे स्वर्गीय देखणेपण आणि सडसडीत उंची लाभलेले फुलाचे दुसरे झाड नसेल. पण, त्याचे नाव फारच निरस आहे. 

आरे वसाहतीमधील झाडे आणि मुंबई मेट्रोची कारशेड यांवरून मुंबईकरांमध्ये दोन तट पडून गेले काही आठवडे चांगलीच जुंपली होती. काही लोकांनी उच्च न्यायालयात तीन-चार मुद्दे घेऊन जनहित याचिका दाखल केल्या होत्या. एका गटाचा दावा आरे हे वनक्षेत्र असल्याचा होता, दुसऱ्या गटाची तक्रार तेथील आदिवासी लोकांच्या जीवनावर हल्ला होत असल्याची होती; तिसऱ्या गटाचे म्हणणे महापालिकेच्या ‘वृक्ष समिती’ने झाडे तोडण्यासाठी दिलेली परवानगी बेकायदेशीर असल्याचे होते. कोर्टातील त्या विवादाच्या बातम्या वाचून, टीव्हीवरील चर्चा आणि तोडलेल्या झाडांची दृश्ये बघून, काही मुंबईकरांना ‘आरे’मधील मेट्रोची कारशेड दुसरीकडे हलवावी असे वाटले. उच्च न्यायालयाने त्या सर्व गदारोळाची दखल घेत सलगपणे सर्व याचिका ऐकून शेवटी, झाडेतोड करण्याला हरकत नसल्याचा निकाल शुक्रवारी, 4 ऑक्टोबर 2019 ला दिला. त्या पाठीमागे व्यापक सार्वजनिक हिताचा विचार होता. ‘मुंबई मेट्रो रेल्वे कॉर्पोरेशन’ने त्यांची कार्यतत्परता, त्याच रात्री आवश्यक ती झाडे कापून सिद्ध केली. सर्वोच्च न्यायालयाने वृक्षतोडीला स्थगिती देण्याचा प्रश्न निकाली काढला. मलाही मेट्रो कारशेडचे काम काळजीपूर्वक नियोजन करून घेतलेल्या निर्णयाप्रमाणे मार्गी लागले म्हणून बरे वाटले.  

ठाणे जिल्ह्यात खास करून मुरबाड-शहापूर तालुक्यात गौरीच्या रूपात फुले पुजली जातात. त्या फुलांच्या जोडीला अनेक प्रकारचे जंगलातील वेल; तसेच, शेंदोलीची फुले असतात. पण अग्रस्थानी असतात ती गौराईची फुले. ती फुले गणपती आगमनाच्या दोन-तीन दिवसआधी घरी आणून ठेवली जातात. त्यांची पूजा तीन दिवस घरात केली जाते. विशेष म्हणजे ती फुले कोमेजून जात नाहीत. चूल वेगळी झाली की गौराई घरात पाहुणी म्हणून येते. घरातील कोणी तरी एखादा पुरुष नवीन कपडे चढवून, डोक्यात टोपी घालून मुलारी (माहेरवाशिणीला आणायला जाणारा)जातो. गौराईला घरी घेऊन येतो. तिला कुंकू व हळद पाण्यात कालवून पावलांचे ठसे घरभर उमटवून घरात सर्वत्र फिरवले जाते. भिंतींवरही हातांचे ठसे उमटवले जातात. घरच्या भगिनी जागरण, पारंपरिक खेळ खेळून गौराईला जागवत असतात. घरातील वातावरण आनंदाचे असते.

गौराईची फुले म्हणजे ‘अग्निशिखा’. ग्रामीण भाषेत त्यांना ‘कलही’ म्हणतात. हिंदीमध्ये कलिहीरा तर इंग्लिशमध्ये Gloriosa Superba हे शास्त्रीय नाव आहे. ती लालपिवळसर रंगाची फुले दिसण्यास खूपच आकर्षक असतात.

गोव्याच्या शांत, सुशेगात भूमीत गेल्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात पर्यावरणासाठी एक उग्र आंदोलन घडून आले. त्यात एका सत्याग्रहीचा बळी गेला, परंतु ड्युपाँटसारख्या बलाढ्य अमेरिकन कंपनीला गोव्यातून पळ काढावा लागला. लोकशक्ती काय चमत्कार करू शकते याचे ते उत्तम उदाहरण आहे. आंदोलन सर्वसामान्य गावकऱ्यांनी, विशेषत: महिलांनी चालवले. त्यांचा निर्धार असाधारण दिसून आला. त्यांना साथ व मार्गदर्शन मिळाले ते स्थानिक बुद्धिजीवी वर्गाचे – डॉक्टर, आर्किटेक्ट अशा व्यावसायिकांचे. त्या लढ्याच्या, त्यास पंचवीस वर्षें उलटून गेल्यानंतर, दोन स्मारकांखेरीज खुणा काही शिल्लक राहिलेल्या नाहीत. पैकी एक आहे तो स्थानिक बंडखोर तरुण निलेश नाईक यांच्या नावाचा चौथरा. निलेश एका निर्णायक प्रसंगी गोळीबारात मरण पावले. सत्याग्रहींनी त्यांचे दहन फॅक्टरीच्या गेटसमोर रस्त्याच्या कडेला केले. अंत्ययात्रेला तीन-चार हजार लोक जमले. दहनासाठी बांधलेला चौथरा म्हणजेच त्यांचे स्मारक. ते तेथेच रस्त्यावर उभारण्याचा निर्णय केला. त्या स्मारकाची उभारणी हा त्या आंदोलनाचाच भाग होऊन गेला.

महाकवी कालिदासाच्या शाकुंतल नाटकातील नायक म्हणतो, ‘कामज्वर आणि उन्हाच्या तापाने पीडलेल्या माझ्या प्रेयसीने अंगाची लाही कमी करण्यासाठी वाळ्याचा शीतल लेप लावला आहे. वाळ्याचे संस्कृत नाव ‘उशीर’ म्हणजे उष्णतेचा त्रास कमी करणारा असे आहे. (स्तनन्यस्तोशीरं शिथिलितमृणालैकवलयं| प्रियाया: साबाधं किमपि कमनीयं वपुरिदम्||)

वाळा प्राचीन काळापासून प्रसिद्ध आहे. तो गवताचा एक प्रकार आहे. जमिनीची धूप होऊ नये म्हणून वाळ्याची लागवड करतात. वाळा हलक्या जमिनीत, डोंगरउतारावर लावतात.

वाळ्याची मुळे जमिनीखाली खोलवर रुतलेली असतात. त्यांची घट्ट अशी वीण तयार होते. ती मुळे मातीतील सुगंधी द्रव्ये शोषून घेतात. वाळ्यामध्ये जमिनीच्या सुगंधी तत्त्वांचा अर्क उतरला आहे. ते सुगंधी तेलच त्यातील कार्यकारी तत्त्व आहे. वाळ्यामध्ये तहान भागवण्याची क्षमताही अधिक आहे. पाण्याला जेवढी नावे आयुर्वेदात आहेत, ती सर्व वाळ्यालाही आहेत! वाळा कफनाशक, पित्तशामक, थंड व पाचक आहे. वाळा ताप, उलटी, तहान, विषबाधा, व्रण, लघवीची जळजळ हे विकार दूर करू शकतो.

अल्पजीवी, भक्कम खोड नसलेल्या वनस्पती आणि खडकांच्या भेगेत, फटीत, जमिनीतील खोलगटीत दडलेले साप, बेडूक, सरडे, वटवाघळे हे कीटक, प्राणी... तेसुद्धा निसर्गाचा भाग आहेत, त्यांना त्यांची जीवनप्रणाली आहे आणि त्यांचे ते छोटेखानी जीवनदेखील या विशाल जीवसृष्टीचे चक्र चालू राहण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. पुण्याच्या निसर्गप्रेमी अपर्णा वाटवे यांनी या निसर्गजीवनाकडे व त्यातून उद्भवणाऱ्या प्रश्नांकडे पर्यावरणप्रेमींचे लक्ष वेधले.त्या महत्त्वाच्या निसर्ग घटकाकडे अपर्णा वाटवे यांनी त्यांची मांडणी करेपर्यंत सर्वसाधारण माणसांचे दुर्लक्ष झाले होते. त्यामुळे जमिनीचे तसे भाग निर्जीव, उजाड, वैराण ठरत! त्यामुळेच, भौतिक विकासाच्या योजनांसाठी त्या पठारी भागांचा पडिक जमीन म्हणून विचार व वापरही होतो. उदाहरणार्थ, जैतापूरच्या पठारावरील नियोजित अणुऊर्जा प्रकल्प. सडे, खडकाळ पठारे म्हणजे निरुपयोगी जागा समजून तेथे खाणकामाला परवानगी दिली जाते. पठारांवर बाहेरून माती टाकून आंब्याची झाडे लावली जातात. साताऱ्याच्या चाळकेवाडीला पवनचक्क्या उभ्या राहिल्या आहेत.

पळस हे रानातील झाड आहे; ते वसंत ऋतूच्या आगमन काळात नेत्रदीपक बनून जाते. इतर वेळी ते सर्वसामान्य झाड असते.

वसंत ऋतू आला, की त्याची पाने गळून पडतात आणि संपूर्ण झाड लाल-शेंदरी रंगाच्या फुलांनी बहरून जाते. ते संपूर्ण रानात लक्षवेधक ठरते. पळसाची फुले पाण्यात टाकली असता फुलांचा रंग पाण्यात उतरतो. आदिवासींची रंगपंचमी त्या नैसर्गिक रंगाने साजरी होत असते.

पळसाला बहुतेक नावे त्याच्या फुलांवरूनच पडली आहेत. पळसाला इंग्रजीत ‘प्लेम ऑफ फॉरेस्ट’ तर संस्कृतमध्ये ‘अग्निशिखा’ असे म्हणतात. वाऱ्यावर हलणाऱ्या लाल-शेंदरी फुलांमुळे जणू काही त्या झाडाने पेट घेतलाय आणि ते ज्वालांनी घेरलेय, असे लांबून दिसते. संस्कृतमध्ये पळसाला ‘किंशुक’ असेही नाव आहे. ती फुले पाहून पोपटाच्या चोचीची आठवण होते – ‘किंचित शुक इव’ वाटणारे ते किंशुक अथवा हा पोपट तर नव्हे? अशी शंका मनात निर्माण होते, म्हणून किंशुक. बहिणाबाईंनी त्यांच्या काव्यात पळसाच्या त्याच वैशिष्ट्याचे समर्पक वर्णन केले आहे.

पाहा पयसाचे लाल फूल हिरवे पान गेले झडी
इसरले लाल चोची मिठ्ठू गेले कुठे उडी

बाबा आमटे यांच्या ‘या सीमांना मरण नाही’ या कवितेत ‘ते मोहोर येतील, तेव्हा अंगार भडक होतील पळस; त्या आगीने दिपून जातील प्रासादांचे सारे कळस’ अशा ओळी आहेत. त्या वाचून बाबांना ‘ज्वाला आणि फुले’ या पुस्तकाचे नाव पळसफुलांवरून सुचले असेल, असे वाटते.

काही माणसे छंद म्हणून झाडे लावतात. काही बागा फुलवतात. हिंगोलीचे डॉ. प्रेमेन्द्र बोथरा यांनी जंगल वसवले आहे! डॉक्टर म्हणाले, ‘‘आमच्या गावात एक डोंगर आहे. तो उघडाबोडका काही वर्षांपूर्वीपर्यंत होता. आम्ही त्यावर झाडे लावून तेथे जंगल निर्माण केले.’’ तो डोंगर चौऱ्याऐंशी एकर पसरलेला आहे! डॉक्टर कळमनुरी तालुक्यातील पोतरा गावचे. त्यांनी लातूरला डॉक्टरकीचे शिक्षण घेतले. ते 1991 साली गावी परतले. त्यांनी हिंगोलीमध्ये प्रॅक्टिस करण्याचे ठरवले. दहा वर्षें स्थिरस्थावर होण्यात गेली. डॉक्टर घरच्या शेतीकडेही लक्ष देत. डॉक्टर म्हणाले, “आमच्या गावच्या डोंगराजवळ महादेवाचे मंदिर आहे. त्या शेजारचा डोंगर रूक्ष वाळवंटासारखा होता. त्यावर एकही झाड नव्हते. माझ्या मनात त्या डोंगरावर देवराई निर्माण करावी अशी कल्पना येई. लोक देवाच्या धाकाने देवराईच्या वाटेला जात नाहीत. त्यामुळे तसे जंगल जर देवाच्या सान्निध्यात असेल, तर त्याचे रक्षण होऊ शकेल असा माझा विचार होता.

इंग्रजीत त्या झाडाला ‘घोस्ट ट्री’ असे म्हणतात. मराठीत त्याचे नाव ‘कांडोळ’ किंवा ‘पांढरीचे झाड’ असे आहे. कांडोळ वृक्षाचे खोड अंधाऱ्या रात्री पांढरे, चंदेरी चमकल्यासारखे दिसते. ते पाहून मनात काहीसे भय तयार होते. झाडाच्या पांढऱ्याशुभ्र आणि काहीशा चंदेरी तुळतुळीत खोडावर, त्वचेवर भाजून काळे डाग पडावेत तसे व्रण असतात. झाडाचा बुंधा आखीवरेखीव असून त्याला छत्रीसारखा पसारा असतो. पांढरीच्‍या झाडावर डिसेंबर-जानेवारीच्या सुमारास एकही पान नसते आणि फांदीच्या टोकाला मॉस (शेवाळे) गुंडाळल्यासारखा फुलोरा असतो. त्याला फुलोरा किंवा फुले का म्हणतात हा प्रश्नच आहे, कारण लांबून ना त्यांचा आकार दिसतो ना त्याचे अस्तित्व जाणवते. जवळून निरीक्षण केल्यावर लक्षात येते, की ती फुले चांदणीच्या आकाराची, अतिशय छोटी असतात. प्रत्येक फूल पाच पाकळ्यांचे असते. फुले हिरवट रंगाची असतात आणि त्यांवर थोडीफार लालसर रंगाची नक्षी असते. ती दिसायला अनाकर्षक आणि नगण्य असतात. त्यांचा वासही घाण असतो. स्टर्कुलिया कुटुंबातील वृक्षांना दुर्गंध असतोच!