पळस हे रानातील झाड आहे; ते वसंत ऋतूच्या आगमन काळात नेत्रदीपक बनून जाते. इतर वेळी ते सर्वसामान्य झाड असते.

वसंत ऋतू आला, की त्याची पाने गळून पडतात आणि संपूर्ण झाड लाल-शेंदरी रंगाच्या फुलांनी बहरून जाते. ते संपूर्ण रानात लक्षवेधक ठरते. पळसाची फुले पाण्यात टाकली असता फुलांचा रंग पाण्यात उतरतो. आदिवासींची रंगपंचमी त्या नैसर्गिक रंगाने साजरी होत असते.

पळसाला बहुतेक नावे त्याच्या फुलांवरूनच पडली आहेत. पळसाला इंग्रजीत ‘प्लेम ऑफ फॉरेस्ट’ तर संस्कृतमध्ये ‘अग्निशिखा’ असे म्हणतात. वाऱ्यावर हलणाऱ्या लाल-शेंदरी फुलांमुळे जणू काही त्या झाडाने पेट घेतलाय आणि ते ज्वालांनी घेरलेय, असे लांबून दिसते. संस्कृतमध्ये पळसाला ‘किंशुक’ असेही नाव आहे. ती फुले पाहून पोपटाच्या चोचीची आठवण होते – ‘किंचित शुक इव’ वाटणारे ते किंशुक अथवा हा पोपट तर नव्हे? अशी शंका मनात निर्माण होते, म्हणून किंशुक. बहिणाबाईंनी त्यांच्या काव्यात पळसाच्या त्याच वैशिष्ट्याचे समर्पक वर्णन केले आहे.

पाहा पयसाचे लाल फूल हिरवे पान गेले झडी
इसरले लाल चोची मिठ्ठू गेले कुठे उडी

बाबा आमटे यांच्या ‘या सीमांना मरण नाही’ या कवितेत ‘ते मोहोर येतील, तेव्हा अंगार भडक होतील पळस; त्या आगीने दिपून जातील प्रासादांचे सारे कळस’ अशा ओळी आहेत. त्या वाचून बाबांना ‘ज्वाला आणि फुले’ या पुस्तकाचे नाव पळसफुलांवरून सुचले असेल, असे वाटते.

काही माणसे छंद म्हणून झाडे लावतात. काही बागा फुलवतात. हिंगोलीचे डॉ. प्रेमेन्द्र बोथरा यांनी जंगल वसवले आहे! डॉक्टर म्हणाले, ‘‘आमच्या गावात एक डोंगर आहे. तो उघडाबोडका काही वर्षांपूर्वीपर्यंत होता. आम्ही त्यावर झाडे लावून तेथे जंगल निर्माण केले.’’ तो डोंगर चौऱ्याऐंशी एकर पसरलेला आहे! डॉक्टर कळमनुरी तालुक्यातील पोतरा गावचे. त्यांनी लातूरला डॉक्टरकीचे शिक्षण घेतले. ते 1991 साली गावी परतले. त्यांनी हिंगोलीमध्ये प्रॅक्टिस करण्याचे ठरवले. दहा वर्षें स्थिरस्थावर होण्यात गेली. डॉक्टर घरच्या शेतीकडेही लक्ष देत. डॉक्टर म्हणाले, “आमच्या गावच्या डोंगराजवळ महादेवाचे मंदिर आहे. त्या शेजारचा डोंगर रूक्ष वाळवंटासारखा होता. त्यावर एकही झाड नव्हते. माझ्या मनात त्या डोंगरावर देवराई निर्माण करावी अशी कल्पना येई. लोक देवाच्या धाकाने देवराईच्या वाटेला जात नाहीत. त्यामुळे तसे जंगल जर देवाच्या सान्निध्यात असेल, तर त्याचे रक्षण होऊ शकेल असा माझा विचार होता.

इंग्रजीत त्या झाडाला ‘घोस्ट ट्री’ असे म्हणतात. मराठीत त्याचे नाव ‘कांडोळ’ किंवा ‘पांढरीचे झाड’ असे आहे. कांडोळ वृक्षाचे खोड अंधाऱ्या रात्री पांढरे, चंदेरी चमकल्यासारखे दिसते. ते पाहून मनात काहीसे भय तयार होते. झाडाच्या पांढऱ्याशुभ्र आणि काहीशा चंदेरी तुळतुळीत खोडावर, त्वचेवर भाजून काळे डाग पडावेत तसे व्रण असतात. झाडाचा बुंधा आखीवरेखीव असून त्याला छत्रीसारखा पसारा असतो. पांढरीच्‍या झाडावर डिसेंबर-जानेवारीच्या सुमारास एकही पान नसते आणि फांदीच्या टोकाला मॉस (शेवाळे) गुंडाळल्यासारखा फुलोरा असतो. त्याला फुलोरा किंवा फुले का म्हणतात हा प्रश्नच आहे, कारण लांबून ना त्यांचा आकार दिसतो ना त्याचे अस्तित्व जाणवते. जवळून निरीक्षण केल्यावर लक्षात येते, की ती फुले चांदणीच्या आकाराची, अतिशय छोटी असतात. प्रत्येक फूल पाच पाकळ्यांचे असते. फुले हिरवट रंगाची असतात आणि त्यांवर थोडीफार लालसर रंगाची नक्षी असते. ती दिसायला अनाकर्षक आणि नगण्य असतात. त्यांचा वासही घाण असतो. स्टर्कुलिया कुटुंबातील वृक्षांना दुर्गंध असतोच!

वटपोर्णिमा हा सण सवाष्णीसाठी जरी जिव्हाळ्याचा असला तरी पर्यावरणप्रेमींसाठी मात्र तो मन विषण्ण करणारा अनुभव असतो. पर्यावरणप्रेमींना पोर्णिमेनंतरचे दोन/तीन दिवस तरी रस्त्यावर पडलेल्या, पायदळी तुडवल्या जाणाऱ्या वटवृक्षाच्या पूजनीय फांद्या व त्यांचे मातीमोल झालेले रूप पाहवे लागते.

भारत हा जीवन जगण्याचाच उत्सव करणाऱ्या व गीतेत शिकवल्याप्रमाणे चराचरामध्ये ईश्वरी रूप शोधणाऱ्या भाविकांचा देश. वर्षातील तीनशेपासष्ट दिवस निसर्गानंद साजरा करणाऱ्या सण-उत्सवांचा देश. तेथे सृष्टीतील प्रत्येक सजीव-निर्जीव रूप पूजनीय आहे. भारतीयांच्या दैनंदिन जीवनशैलीमध्ये सजीव सृष्टीतील प्रत्येक भागीदाराचा समतोल जितका राखला जात असे, तितका जगात अन्यत्र कुठेही सांभाळला गेला नसेल.

पर्यावरण सरंक्षण आणि संवर्धन यांचा असा उदात्त वारसा असलेल्या भारत देशात आधुनिक काळात सण-उत्सवांना हिडीस स्वरूप येत गेले आहे. त्यांमागील संस्कारांचा मूळ हेतू हरवला आहे. त्याचे जिवंत उदाहरण म्हणजे वटपौर्णिमा. पतिव्रता सावित्रीचे देणे असलेले ते व्रत हा मंगल संस्कार न राहता यांत्रिक सोपस्कार झाला आहे.

ताडाच्या (borassus flabellifer) जगाच्या पाठीवर शंभर जाती आहेत. हा वृक्ष आफ्रिकेच्या उष्ण कटिबंध विभागातील आहे. त्याचा प्रसार भारतात (बंगाल, बिहार, पश्चिम व पूर्व द्वीपकल्पाच्या समुद्रकिनारी), श्रीलंकेत व ब्रह्मदेशात आहे. भारतात त्यापैकी महत्त्वाचे चार प्रकारचे नीरा देणारे वृक्ष आढळतात. त्यांना ताड, शिंदी, भैरली, माड किंवा नारळी नावाने ओळखले जाते. विशेषत:, या झाडाचा गोड स्वादिष्ट रस आंबवून ताडीच्या स्वरूपात विकला जातो. म्हणून त्यांना ताडीची झाडे म्हणूनसुद्धा ओळखतात. ताड हा नारळीसारखा उंच वाढतो.