सुहास बहुळकर हा मोठा व्यक्तिचित्रकार (पोर्ट्रेट पेंटर) आहे; त्याने मोठमोठाले कलाप्रकल्प हाती घेऊन ते तडीस नेले आहेत वगैरे ऐकून होतो, पण त्याच्याबद्दल ओढ निर्माण झाली ती अलिबागजवळ सासवणे या गावी गेलो तेव्हा. तेथे ख्यातनाम शिल्पकार करमरकर यांच्या कलाकृतींचे कायम प्रदर्शन त्यांच्याच घरात मांडलेले आहे. कोणत्याही दिवशी जाऊन पाहवे आणि आनंदित व्हावे असा तो खजिना आहे. विशेषत: करमरकरांनी कोरलेले प्रत्येक शिल्पकृतीचे डोळे... ते पाहणाऱ्याला गारद करतात. करमरकरांच्या सुनबाई सुनंदा त्या संग्रहालयाची देखभाल करतात, काळजी घेतात. एका भेटीत त्यांच्याकडून कळले, की चित्रकार सुहास बहुळकर तेथे येतो, करमरकरांच्या जुन्या डायऱ्या पाहतो, नोंदी करतो. सुहासच्या कलाविषयक आस्थेच्या विविध गोष्टी नंतर मग कळत गेल्या आणि मी त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाकडे ओढला जाऊ लागलो. एका टप्प्यावर, आम्ही मित्रच होऊन गेलो!

‘चतुरंग’ संस्थेचा जीवनगौरव पुरस्कार वितरण समारंभ दरवर्षी डिसेंबरमध्ये होतो. जीवनगौरव लोकांच्या देणग्यांतून करावा ही कल्पना त्यांची. तो पुरस्कार पाच हजार लोकांनी प्रत्येकी दोन-पाच हजार रुपये देऊन जमा झालेल्या रकमेतून दिला जातो. त्यामुळे त्याचे आगळे महत्त्व. शिवाय ‘जीवनगौरव’ या ‘टायटल’चे पेटंटदेखील ‘चतुरंग’कडे आहे. पण तो शब्द सध्या सर्रास सर्वत्र वापरला जातो. ‘चतुरंग’चा यंदाचा अठ्ठाविसावा पुरस्कार भारतीय कीर्तीचे व्यक्तिचित्रकार सुहास बहुळकर यांना दिला गेला. त्यावेळी ते महाराष्ट्रात चित्रकलेची उपेक्षा होते याबद्दल तिडिकेने बोलले. त्यांच्या भाषणातील हे उतारे -

ईशा 2009 मध्ये आंतरराष्ट्रीय चित्रकला स्पर्धेत दुसरी आली तेव्हा मुंबईतील अंधेरीच्या ‘राजहंस विद्यालया’त शिकत होती. त्या स्पर्धेसाठी एकशेदहा देशांतून एकूण चोवीस लाख चित्रे आली होती. ईशा तिच्या वडिलांसोबत बक्षीस घेण्यासाठी दाएजीलोन (दक्षिण कोरिया) येथे गेली होती. तिच्या हातात परत येताना पारितोषिकाचा चषक आणि स्पर्धेत यशस्वी झालेले तिचे चित्र छापले असलेला टी-शर्ट होता. तिचे चित्र होते पर्यावरण वाचवण्याचा संदेश देणारे! त्या स्पर्धेनंतर तिचे संपूर्ण आयुष्यच बदलून गेले.

मला शैलेश सर या नावाने ठाण्यात ओळखतात. मी सर जे.जे.स्कूल ऑफ अॅप्लाईड आर्टमधून बी.एफ.ए. ही डिग्री घेऊन कमर्शियल आर्टिस्ट झालो. मी चित्रकला विषय कॉलेजच्या फाउंडेशनच्या दुसऱ्या वर्षापासून शिकवत आहे. शिक्षक होणे हे काही माझे स्वप्न नव्हते, पण घडले असे, की वडिलांच्या ओळखीचे व घरोब्याचे संबंध असणारे डॉ. विद्याधर कामत यांनी मला, त्यांची मुलगी स्वाती आणि तिच्या सोबत असणारे काही विद्यार्थी यांना ‘तू चित्रकला शिकवणार का?’ असे विचारले. त्यामुळे माझा पहिला वर्ग त्यांच्याच घरात सुरू झाला. कॉलेज सुटले, की मी त्यांच्याकडे जात असे. माझ्यात आणि माझ्या विद्यार्थ्यांत वयाच्या दृष्टीने सात वर्षांचे अंतर होते. विद्यार्थी मला शैलेशदादा म्हणत. मला त्या वर्गात चित्रकला शिकवण्यातील गंमत कळली तसेच आनंदही मिळाला आणि हो फी देखील!

आकाश तोरणे नावाचा शिवाई शाळेत शिकणारा मुलगा. आकाशचे घर रस्त्याच्या बाजूला लहानशा झोपडीत होते. त्याच्या घरी मोठी बहीण होती, ती शिकत नव्हती. आई घरकाम करायची; आकाशचे वडील वारले होते. आई काळजीने सांगत होती, ‘मॅडम, आकाश अभ्यास करत नाही. नुसती मस्ती करतो. त्याने त्याचा चष्मा पण मस्ती करून तोडून टाकला आहे. तो ऐकतच नाही.’

चित्रकार ग.ना. जाधव यांचे नाव महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्या-त पोचले ते ‘किर्लोस्कर’, ‘स्त्री’, ‘मनोहर’ या मासिकांवरील त्यांच्या आकर्षक मुखपृष्ठांमुळे. त्या मासिकांचा महत्त्वाचा वाटा गेल्या शतकात महाराष्ट्रात झालेल्या परिवर्तनात होता. साहजिकच, त्या मासिकांची मुखपृष्ठे रंगवणार्याा, सजावटीसाठी कथाचित्रे काढणार्याम त्या चित्रकारांची चित्रकला, महाराष्ट्रातील परिवर्तनाशी जोडली गेली आणि त्या चित्रकारांच्या कुंचल्यातून बदलत गेलेला महाराष्ट्र चित्रबद्ध झाला! ग.ना. जाधव यांच्या मुखपृष्ठांवरील विविध प्रसंगचित्रांतून त्यांचे सूक्ष्म निरीक्षण, दृक्-कल्पकता व त्या संकल्पना चित्रांतून साकार करण्याचे सामर्थ्य प्रत्ययाला येते. तत्कालीन साहित्य, कथाचित्रे व मुखपृष्ठे यांमधून राजकीय घडामोडी, सामाजिक घटना, उत्सवांचे सार्वजनिक व कौटुंबिक स्वरूप, प्रियकर-प्रेयसींचे स्वप्नाळू जग किंवा तरुण पती-पत्नींचे हळुवार, थट्टेखार, भावुक विश्व असे अनेक विषय हाताळले गेले. ते ग.ना. जाधव यांच्या चित्रकृतींतून प्रभावीपणे व नेमकेपणाने उमटले. त्यांच्या चित्रनिर्मितीची वैशिष्ट्ये प्रभावी रेखाटन, मानवाकृतींचा सखोल अभ्यास, हावभाव व्यक्त करण्याची हातोटी व विषयानुरूप वातावरणनिर्मिती ही आहेत. ग.ना. जाधव हे अभिजात कलेची मूल्ये जोपासत वास्तववादी शैलीत निर्मिती करणारे उत्तम चित्रकार होते. त्यांच्या वास्तववादी शैलीतील दर्जेदार चित्रनिर्मितीत व्यक्तिचित्रे, प्रसंगचित्रे, निसर्गचित्रे, अभ्यासचित्रे आणि मासिकांची मुखपृष्ठे व कथाचित्रे यांचा समावेश आहे.

त्यांचे वय अवघे एक्यांऐशी वर्षें...सहसा, ज्येष्ठ व्यक्ती त्या वयात शरीर साथ देत नसल्याने मनाने काहीशा खचलेल्या दिसतात. मात्र ते वीस वर्षांपासून पार्किन्सन्स म्हणजेच कंपवाताच्या आजाराशी लढा देत आहेत. पण त्यांच्या डोळ्यांतील चमक आणि मनातील जिद्द कायम असल्याचे दिसून येते. एखाद्या नवीन ठिकाणी फिरायला जाण्याचा बेत असो, एखाद्या विषयावरील लिखाण करणे असो किंवा पेंटिंग कॅनव्हासवर चितारणे असो ते त्या सगळ्या गोष्टी उत्साहाने करत असतात. त्या जिद्दी व्यक्तीचे नाव आहे जयंत खेर!

खेर यांचा जन्म मध्यप्रदेशमधील बडवानी या अतिशय छोट्या गावातील. त्यांचे शालेय शिक्षण खंडवामध्ये झाले आणि त्यांनी महाविद्यालयीन शिक्षण जबलपूर येथे घेऊन, त्यांच्या करियरला सुरुवात केली. त्यांना स्टेट बँक ऑफ इंडियाची परीक्षा दिल्यानंतर तेथे नोकरी लागली. त्यांना मुंबईसारख्या शहराची ओढ होतीच. ते त्या शहरी नोकरी निमित्ताने प्रथम येत होते. अक्षरशः दोन शर्ट आणि पँट एवढ्या कपड्यांवर मुंबईत ठेवलेले पहिले पाऊल ते या शहरात राहून स्वतःची रसिक व बँकर म्हणून निर्माण केलेली ओळख ही त्यांची खरी कमाई आहे!

अनुराग व भाग्यश्री केंगे यांनी नाशिकची पहिली वेबसाईट www.nashik.com डिसेंबर १९९७ मध्ये उभी केली. इंटरनेट नव्याने येत होते, त्यामुळे ‘नाशिक इंटरनेटवर’ ही बातमी नाशिककरांसाठी नवीन व अचंबित करणारी वाटली. बहुसंख्यांना तिचा अर्थदेखील समजत नव्हता- परदेशात असलेले नाशिककर मात्र त्यांचे शहर इंटरनेटवर पाहून ’नॉस्टॅल्जिक’ व आनंदित झाले. ‘नाशिक डॉट कॉम’वर अनेक विभागांचा समावेश केला गेला होता. जुने तर हवेच, पण नवीनही सामावून घ्यावे असे ठरवून त्यावरील ‘नॅव्हिगेशन’, ‘लिंक्स’ ठरवल्या गेल्या. नाशिक हे केंगे पती-पत्नींचे गाव. ती दोघे म्हणतात – आमच्याच गावाचा शोध घेऊ लागल्यावर गोदावरीचा काठ, काळाराम, सुंदरनारायण, नारोशंकर मंदिर यांचा इतिहास आणि सौंदर्य नव्याने जाणवले. नाशिकच्या अनेक गल्ल्या, जुने वाडे, खाण्याची ठिकाणे, शहराच्या वेशी अशा गोष्टी वेबसाईटवर देण्यात आल्या. वि.दा. सावरकर, अनंत कान्हेरे यांच्यासारख्या स्वातंत्र्य सैनिकांची माहिती देण्यात आली. दादासाहेब फाळके, कुसुमाग्रज, वसंत कानेटकर यांच्यासारख्या उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वांचा आढावा घेण्यात आला.

“अहो, आज ना आमच्या घरी नवरात्री ची पूजा आहे. मी कुमारिका मुलींना जेवू घालणार आहे. तुम्ही तुमच्या मुलीला पाठवा आमच्या घरी जेवायला.”

“अहो, मी माझ्या मुलीला दोन वेळचे जेवण व्यवस्थित देऊ शकतो. तुम्हाला जेवूच घालायचे असेल तर रस्त्यावरच्या मुलामुलींना जेवू घाला ना.” ‘तो माणूस’ म्हणाला.

कोणीही माणूस त्याच्याकडे दोन पाहुणे जेवायला म्हणून आले तर तो त्यांना ‘अजून थोडी पोळी घ्या, थोडी भाजी घ्या’ असा आग्रह करतो. पण तीच पद्धत जर ‘त्या माणसा’च्या बायकोने अवलंबली तर ‘त्या माणसा’ला राग येतो. अशा वेळी ‘तो माणूस’ म्हणतो “अगं, तो घेईल ना त्याला पाहिजे तेवढे. तू कशाला त्याला सांगायला पाहिजे?”

एकदा, ‘त्या माणसा’ला त्याच्या मित्राकडे गृहप्रवेशाच्या कार्यक्रमासाठी जायचे होते. रस्त्यात बायको म्हणाली, “अहो, जरा थांबा ना! आपण एक चांगलंसं गिफ्ट घेऊया त्यांना!”

त्यावर ‘तो माणूस’ म्हणतो, “अगं, मी काय राजा-महाराजा आहे का त्याला त्याच्या घरी गेल्यावर नजराणा पेश करायला?”

दत्तात्रय गणेश गोडसे किंवा द. ग. गोडसे म्हटले तरी ज्यांना त्यांची अपुरी, चुकतमाकत ओळख पटेल, त्यांना चित्रकार गोडसे म्हटले तरी पुरी, पक्की ओळख पटल्यासारखे वाटेल! त्यासाठी त्यांची चित्रे पाहिलेली असावीत असे मुळीच नाही. ती तशी दुर्लभच. गोडसे हा चित्रे प्रदर्शनात न मांडणारा चित्रकार. पुस्तकांच्या मुखपृष्ठांतून त्यांच्या चित्रकलेची चुणूक वाचकांपर्यंत पोचलेली असते. त्यांची इतर चित्रकारिता ही मानून घेण्याची गोष्ट समजत असावेत, किंवा कुण्या एका काळची!