‘ख’ हे वर्णमालेतील एक अक्षर असले तरी ‘ख’ हा एकाक्षरी शब्दही आहे. ख म्हणजे आकाश. त्यावरून आकाशातील ग्रहांना खगोल आणि त्यांच्या अभ्यासाला खगोलशास्त्र असे म्हटले जाते. ‘ख’ म्हणजे आकाशात, ‘ग’ म्हणजे गमन करणारा असा तो खग (पक्षी). अनेक शब्द ‘ख’पासून तयार झाले आहेत. ज्याच्यातील ‘ख’ म्हणजे आकाश, ‘श’ म्हणजे शुभ असते तो शंख. आकाशात दिव्यासारखा चमकणारा खद्योत म्हणजे काजवा. खगंगा म्हणजे आकाशगंगा, खवल्ली म्हणजे आकाशवेल. खनगर (गंधर्वनगर), खस्थान (घरटे, ढोली), खद्रु:(चारोळी) तर खहर: म्हणजे शून्याने भागलेली संख्या (अनंत). त्याशिवाय ख शब्दाचे सूर्य, स्वर्ग, इंद्रिय, छिद्र, पोकळी, शून्य टिंब, जखम, कर्म, ब्रह्म, ज्ञान, शेत, अभ्रक आणि शहर असे अर्थ गीर्वाणलघुकोशात दिले आहेत.
सूर्य हा आकाशात संक्रमण करत असतो. फार फार पूर्वीच्या काळी, काही माणसे निसर्गाचे निरीक्षण करत असताना, त्यांना सूर्य काही वेळा वेगवेगळ्या महिन्यांमध्ये ठरावीक वेळी घरावर, झाडाच्या मागे, अन्य ठिकाणी दिसत असे. त्यावरून सूर्याचे संक्रमण, ग्रहताऱ्यांचा संचार यांबाबत निरीक्षणे मांडली गेली व खगोल विज्ञान विकसित होत गेले. ते अनुभवण्यासाठी किंवा जाणून घेण्यासाठी साधने पूर्वी नव्हती. तरी त्यावेळच्या लोकांनी चिकाटीने अनेक शोध लावले. परंतु ते जाणण्यासाठी, निसर्गाचा तो अनुभव पडताळून पाहण्यासाठी मात्र आता आपल्या सगळ्यांच्या हातात एक साधन आहे, ते म्हणजे मोबाईल. आपण त्याद्वारे एक प्रयोग करून सूर्याची परिक्रमा पडताळून पाहू शकतो.
सूर्य हा कर्कवृत्त, मकरवृत्त आणि विषुववृत्त या तीन वृत्तांमध्ये फिरत असतो. तो विषुववृत्ताच्या वरती साडेतेवीस अंश आणि खाली साडेतेवीस अंश अशी परिक्रमा करतो. तो उत्तर-दक्षिण ध्रुवाकडे जात नाही. त्याचा वावर हा त्या तीन वृत्तांमध्येच असतो. तो जेथे आज उगवतो तो तेथे पुढील एक महिन्याच्या कालावधीत नसतो. तो थोडा थोडा सरकतो. तो कर्कापासून विषुववृत्तात जातो. नंतर तो विषुववृत्तापासून मकरमध्ये प्रवेश करतो. त्याची परिक्रमा ही खो-खो खेळासारखी असते.
नर्सरीतल्या बाळानं‘तिंतल तिंतल लितिल ताल...’ असं म्हटलं, की आर्इचे हात ‘स्काय’मधल्या ‘स्टार्स’ना टेकतात! या बालगीताचं काय नशीब खुललं ते पाहा! गीत जेन आणि अॅन टेलर या ब्रिटिश बहिणींनी १८०६ मधे लिहिलं. ‘चिवचिव चिमणी रबराची, कशी ओरडे गमतीची’ हेही जुनं बालगीत. या मराठी बालगीतात ‘र’ येतो. तो बालकाला म्हणता येत नाही. त्याची मजा और असते पण त्या गीताचे सोने झाले नाही. ‘ट्विंकल ट्विंकल’ म्हणणार्‍या आयांनी सप्तर्षी, ध्रुवतारा, वसिष्ठ, अरूंधती हे आकाशातील तारे-तारका पाहिले असतील की नाही, याची शंका वाटते. मात्र मराठी गीतातील जिवंत चिमणी परिचयाची होती आणि एकेकाळी, रबराची चिमणी कवितेत होती तशी घराघरात होती. पण इंग्रजांचं बालगीत जगभर घराघरात किलबिललं!
‘व्टिंकल व्टिंकल लिटिल स्टार’ हे गीत गाण्याचे दिवस उलटले, की मूल वरच्या वर्गात जातं. शाळेत अॅटलासविषयी माहिती होते. भारतात डेहराडूनचं ‘सर्व्‍हे ऑफ इंडिया’ स्कूल अॅटलास छापतं. प्रत्येक मुलाकडे तो असण्याची शक्यता आहे. त्यात पृथ्वीच्या उत्तर आणि दक्षिण गोलार्धांची चित्रं असतात. शाळाशिक्षक ती चित्रं समजावणं शक्य नसतं. ती घरच्यांना शिकवावी लागतात आणि नेमकं तेच होईनासं झालंय. म्हणजे पुस्तकातलं ज्ञान पुस्तकात राहतं!
हल्ली मुलं इंटरनॅशनल किंवा पब्लिक स्कूलमधे जातात. त्यांना गॄहपाठ दिला तर सगळं सोपं असतं. पक्षी, वाहनं यांची रंगीत गुळगुळीत चित्रं बाजारात मिळतात. मुलांच्या आया ऑफिसातून आल्यावर ती कापून वहीत चिकटवतात. त्यांना छान मार्क मिळतात. आर्इवडिलांना आनंद होतो. चित्रातला पोपट आणि चित्रातली चिमणी प्रत्यक्षात कधी पाहण्यात येत नाही.