बीड जिल्ह्याच्या  अंबाजोगाईमधील ‘अनुराग पुस्तकालय’ हे केवळ पुस्तकाचे दालन नाही, तर विविधांगी वाचणास प्रेरणा देऊ पाहणारे ठिकाण आहे. अभिजीत जोंधळे यांचे कुटुंब तेथेच राहते. त्यांचे कुटुंबच पुस्तकप्रेमी आहे. त्यांच्या घरी स्वत:ची पंधराशे पुस्तकांची ग्रंथसंपदा आहे. त्यांनी घरीच पुस्तकांचे दुकान थाटले आहे. त्यांना त्यांच्या शहरातील लोकांना साहित्यविषयक पुस्तके सहज उपलब्ध झाली पाहिजेत असे मनोमन वाटे. म्हणून हा उद्योग. त्यांनी ‘अनुराग पुस्तकालय’ सुरू 2006 साली केले. ते पुस्तकांचे नुसते दुकान नाही, तर पुस्तकांवर प्रेम करणाऱ्या माणसांचा कट्टाच आहे. पुस्तके हाताळावी असे वाटणाऱ्या चिमुकल्यांसाठी तो एक खजिनाच आहे. अभ्यास करणाऱ्यांसाठी ते ज्ञानभांडार आहे.

दत्ता तन्नीरवार हे अपघातानेच इतिहासाचे लेखक झाले. त्यांचे शिक्षण फारसे नाही, पण प्रेरणेतून निर्माण झालेली आवड त्यांना लेखनप्रवृत्त करती झाली. त्यांनी एक-दोन नव्हे तर तब्बल दीडशेच्यावर नामांकित नियतकालिके, वर्तमानपत्रे, मासिके व त्रैमासिके यांतून लेखन केले. ते सारे ऐतिहासिक संशोधनपर आहे.

 ज्येष्ठ साहित्यिक आणि शिक्षणतज्ज्ञ प्राचार्य एम.पी. तथा मधू पाटील यांनी त्यांच्या ‘खारजमिनीतील रोप’ या आत्मकथनाला असे वेगळे शीर्षक का दिले? खारजमिनीतील रोप छोटे, ठेंगणे! भात कणसाभोवती वाढणारे असते, ते रोप पाखरांशी मैत्रीसंबंध जोडते. पाखरांची गुणगुण ही त्या रोपाला आनंद देते. म्हणून त्यांनी त्यांचे आत्मकथन खार -जमिनीतील रोपाला अर्पण केले आहे. त्या मनोज्ञ अर्पणपत्रिकेवरून, मधू पाटील यांच्या संवेदनशील, सुसंस्कृत आणि तितक्याच हळव्या मनाची झलक कळते. ती जाणीव पुढे, पुस्तक वाचत असताना सातत्याने होते.

डॉ. सु.रा. चुनेकर यांच्या निधनाने मराठीत सूचिशास्त्राचा पाया रचणारा संशोधक-समीक्षक गेला. समीक्षक हा मुळात दुर्लक्षित असतो, त्यात चुनेकरसरांनी संशोधनाची, सूची तयार करण्याची वाट धरलेली. ती तर बहुसंख्य साहित्यिकांपासूनही दूरची. पण एखादी व्यक्ती व्रतस्थपणे संशोधन करत मराठी भाषेत किती मोलाची भर टाकू शकते हे समजून घेण्यासाठी चुनेकरसरांचे लेखनकार्य पाहण्यास हवे. त्यांना त्यांच्या कार्याला लोकप्रियता लाभणार नाही हे माहीत होते; पण त्यांच्या संशोधनाची, सूचिकार्याची, त्यांच्या मौलिक लेखनाची ज्या पद्धतीने दखल घेतली जायला हवी होती, तशी ती घेतली गेली नाही ही खंत कायम राहणार आहे.

रणजीत देसाई यांचे नाव ऐतिहासिक लेखनात पुढे आले ते ‘स्वामी’ ह्या कादंबरीने. ती साहित्यकृती 1970 सालची. ‘श्रीमान योगी’ ही त्यांची कादंबरी ‘स्वामी’नंतर सात वर्षांनी वाचकांपुढे सादर झाली. ती कादंबरी 2019 साली पन्नास वर्षांची झाली.  

देसाई यांनी ‘श्रीमान योगी’ लिहिली ती न ठरवता. देसाई यांच्या मनात माधवराव पेशवे यांच्यानंतर होते ते कर्णाचे व्यक्तीमत्त्व. त्या दृष्टीने ‘राधेय’ची टिपणेही काढून झाली होती. पण देसाई यांचे स्नेही बाळासाहेब देसाई यांनी त्यांना शिवचरित्र लिहिण्याविषयी सुचवले आणि शिवाजीराजे प्रथम रणजीत देसाई यांच्या मनात डोकावले.
 

पुण्याचे ध्वज संग्राहक श्रीकांत जोशी यांच्याकडे एकशेदहा देशांचे मूळ ध्वज आहेत. त्यांना ध्वजसंग्रह करण्याचा छंद 1990 पासून जडला. जोशी बालपणी रा. स्व. संघाच्या शाखेत जात. शाखेत ध्वजारोहण आणि ध्वजावतरण ही दोन्ही कामे त्यांच्याकडे असायची. त्यामुळे त्यांना ध्वजासंबंधी आकर्षण वाटू लागले. त्यांना शालेय जीवनातच परदेश, तेथील स्वातंत्र्यलढे आणि राज्यक्रांती यांची माहिती जाणून घेण्याची आवड लागली. जोशी यांना वाचनाची आवड. त्यांनी इतिहास व राज्यशास्त्र या विषयांत एम.ए. केले. त्यांनी वकिलीचे शिक्षणही घेतले आहे.

माणसाने कलासक्त तरी किती असावे की कला हेच माणसाचे जीवन बनावे! छांदिष्ट किती असावे की छंद हे व्यसन बनावे! काही माणसे कलासक्त आणि कलंदर या शब्दांपलीकडे जाऊन काहीतरी अद्भुत करून जातात आणि असामान्य बनतात. उदाहरणार्थ, मालवणमधील हरहुन्नरी कलाकार आणि अद्भुत व्यक्तिमत्त्व म्हणजे संग्रहकार उदय रोगे!

मालवण- मेढा येथील जोशी वाड्याचे पुत्र उदय रोगे. एकदम साधा आणि अतिशय गोड माणूस. लहानपणापासून छंदवेडा. दुर्मीळ वस्तू शोधत राहणे आणि त्या संग्रहित करणे हे त्यांचे नित्याचे काम. तो छंदच त्याची पुढे ओळख बनला. जुनी नाणी, विविध देशांची चलने, शिवमुद्रा असलेली नाणी, पुरातन वस्तू आणि शस्त्रे, बटणे, माचीस (मॅचबॉक्स), बाटल्यांची झाकणे, स्टिकर्स, पोस्टाची तिकिटे, जुनी भांडी व साधने, दुर्मीळ मुर्ती व वस्तू, विविध मान्यवर व्यक्तींच्या जन्मतारखांशी नंबर जुळणाऱ्या चलनी नोटा, पेंटिंग्ज, शंख-शिंपले आणि खूप काही... अशी ही उदयच्या संग्रहातील संपत्ती. उदयने अलिकडे तर देवळातील व इतर ठिकाणच्या देवदेवतांच्या जुन्या मूर्ती जतन करण्यासाठीही पुढाकार घेतला आहे!

शिल्पकार शिल्प साकारतो म्हणजे नेमके काय करतो? शिल्पकार मातीच्या गोळ्यातून केवळ एक मूर्ती/शिल्प घडवत नसतो, तर तो त्या माध्यमातून एक विचार, एक कलाकृती आकारास आणत असतो. शिल्प पाहत असताना, त्याचा आशय समजून घेणे, त्याची जन्मकथा, स्वभावविशेष, सौंदर्यदृष्टी, ती घडवण्यामागील उद्देश, त्या शिल्पाच्या माध्यमातून शिल्पकारास जनमानसापर्यंत नेमके काय पोचवायचे आहे हे सारे जाणून घेणेसुद्धा तितकेच महत्त्वाचे आहे. शिल्पांमध्ये काही व्यक्तिशिल्पे असतात तर काही मानवी जीवनातील विविध पैलू घडवणारी विषयशिल्पे असतात. डोंबिवलीतील शिल्पकार भाऊ साठे यांचा ‘गांधी ते गांधी’ असा शिल्पप्रवास अन् शिल्पकार म्हणून भाऊंच्या जीवनप्रवासातील काही गोष्टी या त्यांच्या डोंबिवली येथील शिल्पालयाला दिलेल्या भेटीत उलगडल्या.

राजेंद्र पाटकर, वय वर्ष चौसष्ट. यांनी पहिली नोकरी लार्सन अँड टुब्रो या इंजिनीयरिंग कंपनीत चार वर्षांची अप्रेंटिशिप म्हणून सुरू केली. कंपनीतील बरेच कामगार लठ्ठ पगारासाठी – दुबई, शारजा, अबुधाबी, मस्कत आणि संयुक्त अरब अमिराती या आखाती देशांमध्ये नोकरीसाठी जात असत, जेव्हा ते भारतात येत तेव्हा त्यांच्याजवळ तेथील नोटा आणत. पाटकर त्या नोटा त्यांच्याकडून मागून घेत. ती मंडळी कधी विकत तर कधी मोफत त्या नोटा देत. पाटकरांच्या संग्रहातील त्या पहिल्या नोटा.

पाटकरांनी त्यानंतर माझगाव डॉकमध्ये नोकरी केली. तेव्हा त्यांची ओळख परदेशी बोटींवरील खलाशांशी झाली. पाटकरांनी नोटा खलाशांकडून मिळवल्या.

शांतिलाल पुरवार यांचा आगळा संग्रह

औरंगाबादचा पुरवार कुटुंबियांचा वंशपरंपरागत वाडा हा घर कमी आणि संग्रहालय जास्त भासतो. दहा पिढ्या नांदलेल्या त्या घरामध्ये औरंगाबाद जिल्ह्याचा आणि त्याहूनही मोठ्या पातळीवर सतरा हजार वस्तूंचा सांस्कृतिक वारसा जतन करण्यात आला आहे. त्या वारशाचा संबंध काही दशकां-शतकांपूर्वीच्या वस्तूंसोबत आहेच, पण काही संदर्भ थेट हजारो वर्षांपूर्वीच्या आदिमानवापर्यंतदेखील जाऊन भिडतात- औरंगजेबाने लिहिलेल्या ‘कुराण-ए-शरीफ’पासून अश्मयुगीन मानवाच्या अंगठ्याचा ठसा असलेल्या दिव्यापर्यंत... 'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम' गावागावांत दडलेला असा सांस्कृतिक वारसा नोंदवण्याचा प्रयत्न करत आहे.

औरंगाबाद येथील छंदवेडे व ध्येयवेडे डॉ. शांतिलाल पुरवार यांनी दुर्मीळ वस्तूंच्या संग्रहासाठी आयुष्य वेचले. त्यांनी स्वखर्चाने एकेक ऐतिहासिक वस्तूचा संग्रह केला. त्यांचे देहावसान काही वर्षांपूर्वी झाले, परंतु त्यांचे चिरंजीव श्रीप्रकाश पुरवार आणि त्यांचे दोन भाऊ हे त्यांच्याच पावलावर पाऊल ठेवून वडिलांचा वारसा समर्पित भावनेने जपत आहेत.