कोकणात एक प्रकारच्या उंदराला पाजवा म्हणतात. त्याचा अर्थ ‘साहित्य संस्कृती महामंडळा’च्या मराठी शब्दकोशात तसाच, शेतातील एक प्रकारचा उंदीर असा दिला आहे.

भारत हे घर-उंदराचे मूळ उत्पत्तिस्थान समजले जाते. उंदीर माणसाबरोबर भूमी आणि जल मार्गाने जगभर पसरला. घर उंदराचा प्रतिस्पर्धी आहे भुरा उंदीर. तो जास्त करून बंदर, बंदरालगतची शहरे व गावे यांतील उघडी गटारे, ओढे,नाले अशा ओलसर ठिकाणी राहतो. पाजवा हा भुरा उंदीर असण्याची शक्यता आहे. भारतात घर-उंदरांच्या तेरा उपजाती आढळतात.

पाजवा उंदीर कोकणात आढळत असल्यामुळे, त्याचा उल्लेख तेथील लोकांच्या बोलण्यात व लिखाणात आढळतो. गो.ना.दातार यांच्या ‘चतुर माधवराव’ या पुस्तकातील ‘हरवलेली नथ’ या कथेत पाजव्या उंदराचा उल्लेख आहे. गो.ना. दातार कोकणातील राजापूरचे आणि ती कथाही घडते कोकणातच. पाजव्या उंदराचा दुसरा उल्लेख विजय तेंडुलकर यांच्या ‘हे सर्व कोठून येतं?’ या पुस्तकातील ‘प्रचंड’ या लेखात आढळला.

तेंडुलकर यांचा आचार्य अत्र्यांवर लिहिलेला तो ‘प्रचंड’ लेखदेखील प्रचंड गाजला. तेंडुलकर त्यांच्या उमेदीच्या काळात ‘मराठा’मध्ये नोकरी करत होते. त्यांच्याकडे ‘मराठा’मध्ये अग्रलेख लिहिण्याचे काम येई. असेच त्यांनी त्यांच्या अग्रलेखात पाजव्या उंदराचा उल्लेख केला. तेव्हा अत्रे यांनी तेंडुलकरांना विचारले, “पाजवा म्हणजे काय? हा कोठला शब्द काढला?” तेंडुलकर म्हणाले, “असा शब्द आहे. मी लहानपणापासून ऐकत आलोय.”

“शक्यच नाही. आम्ही न ऐकलेला शब्द मराठी भाषेत असणारच नाही.” अत्रे गरजले.

कोकणात रत्नागिरी व सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यांमध्ये कातळशिल्पांचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर आहे. इंग्रजीमध्ये त्याला पेट्रोग्लिफ असा शब्द आहे. कातळावर ठरावीक अंतराची चौकट खोदून घेतली जाते आणि त्यामध्ये कातळशिल्पे कोरली जातात. त्यांना उठाव कमी असतो. पावसाळा संपल्यावर गेले तर शिल्पे खास उठून दिसतात. कारण त्याच्या बाजूला गवत उगवलेले असते. कातळशिल्पांमध्ये मासा, कासव, बेडूक असे विविध प्राणी व पक्षी यांच्या आकृती दिसतात. काही भौमितिक रचना दिसतात. वीजवाहक मनोरे आणि त्यांच्या तारा जशा दिसतील तशी काही रचना तेथे भासते. कणकवलीजवळ हिवाळ्याचा सडा, निवळी फाट्याजवळ गावडेवाडी, तसेच ऐन निवळी फाटा, भू, भालावल, देवीहसोळ, वेळणेश्वर या ठिकाणी कातळशिल्पे खोदलेली दिसतात. परंतु कोकणात अनेक ठिकाणी त्यांचा आढळ आहे. कातळशिल्पांचे प्रयोजन काय होते? ती कोणी आणि का खोदली? हे अजून न उलगडलेले कोडे आहे. कातळशिल्पांच्या जवळ अंदाजे दोनशे मीटर इतक्या त्रिज्येमध्ये खोल दगडी विहीर आढळते. हा नियम नव्हे, परंतु तशी ती बऱ्याच ठिकाणी आढळते. ही शिल्पे खोदणाऱ्या लोकांसाठी ती सोय केली असावी.