शिवाजी महाराजांनी सागरी सत्तेचा पाया प्रथम कल्याण बंदरात १६५८ मध्ये घातला. त्या बंदराला कल्याणची खाडी म्हणून ओळखले जाते, पण कल्याण पूर्वी प्रसिद्ध होते ते, बंदर आणि बाजारपेठ म्हणून. मुसलमान राजवट आणि पेशवे राजवट कल्याणात असताना मुस्लिम वाडे, हिंदू वाडे, धार्मिक स्थळे (मंदिर, मशिदी) विहिरी, तळी; तसेच, ब्रिटिश राजवटीत चर्च अशा वास्तू बांधल्या गेल्या. तोच आज कल्याणचा ऐतिहासिक वारसा ठरलेला आहे. त्यात एक विशेष म्हणजे संपूर्ण कल्याणला तटबंदी बांधण्यात आली होती. परकीय आक्रमणांपासून गावाचे संरक्षण हाच तटबंदीचा हेतू होता. तटबंदीचा काहीसा भाग अस्तित्वात आहे. मात्र तोही दुर्लक्षित आहे. ना पालिकेचे, ना नागरिकांचे त्या वारसावस्तूबद्दल कुतूहल आहे.

कै. हरी रामचंद्र साठे शिल्पकलेकडे लहानपणीच आकृष्‍ट झाले. ती गोष्‍ट 1906 सालची. त्‍यांनी ‘सर जे.जे. कला महाविद्यालया’त प्रवेश घेतला. त्‍यांनी तेथे यशस्वी झाल्यानंतर कल्याणच्या साठे वाड्यात गणपती तयार करण्याचा कारखाना 1920 साली काढला. तेथेच त्यांचे पुतणे प्रसिद्ध शिल्पकार सदाशिव ऊर्फ भाऊ साठे ह्यांचा जन्म 1926 साली झाला. भाऊरावांना त्‍यांच्‍या काकांकडून शिल्‍पकलेचे बाळकडू मिळाले. भाऊराव साठे यांनी ‘सर जे.जे. स्कूल अॉफ आर्ट्स’मधून शिल्पकलेचे शिक्षण 1947-48 साली पूर्ण केले. ते शिल्पकार म्हणून घडले, नावारूपाला आले. त्‍या साठे घराण्याचा तिसऱ्या पिढीचा शिल्पकार म्‍हणजे सिद्धार्थ वामन साठे. ते भाऊ साठे यांचे पुतणे. सिद्धार्थ यांचा जन्‍म 1975 चा. त्‍यांचे प्राथमिक शिक्षण बालक मंदिर (कल्याण) व माध्यमिक शिक्षण सुभेदार वाडा हायस्कूल (कल्याण) येथे झाले. त्यांनी चित्रकलेत आवड होती म्हणून एलिमेंट्री आणि इंटरमिजिएट या परीक्षा दिल्या. सिद्धार्थ इंटरमिजिएटमध्ये महाराष्ट्रात पहिले आले. सिद्धार्थ यांनी शिल्पकलेत शिक्षण घेण्याचे ठरवले. त्यांनी ‘ठाणा स्कूल ऑफ आर्ट्स’ला एक वर्षाचा फाऊंडेशन कोर्स केला, त्यानंतर त्यांनी ‘सर जे.जे.

कल्याण शहरातील अनेक जुन्या वाड्यांनी कात टाकलेली असताना भिडे वाडा त्यांच्या पूर्वजांचा इतिहास, संस्कृती, परंपरा जपत दिमाखात उभा आहे. भिडे वाडा टिळक चौकात भिडे गल्लीमध्ये आहे. ते नाव त्या वाड्यामुळेच गल्लीला पडले आहे. दुसरा तसा साठे वाडा जवळच आहे. ते दोन वाडेच जुन्या स्वरूपात कल्याणमध्ये शिल्लक राहिले आहेत. भिडे वाडा हा साधारण दीडशे वर्षांपूर्वीचा. त्या वाड्याचे निर्माते म्हणजे मूळ मालक गोविंद वासुदेव भिडे. त्यांनीच तो वाडा उभारला. त्यांचा मूळ व्यवसाय सावकारीचा, त्यांच्या भाताच्या गिरण्या होत्या. एकवीस खोल्यांचा असा तो दुमजली वाडा. त्या वाड्यात पंधरा कुटुंबे एकत्र नांदत. काळाच्या ओघात वाडे नष्ट झाले तशी एकत्र कुटुंबपद्धतही! सध्या त्या वाड्यात भिड्यांची सहावी पिढी नांदते - वसंत, मनीष आणि सौ. वैशाली भिडे. 

वाड्याची कवाडे उघडून आतील हिरव्यागार अंगणात पाय ठेवताच नजरेसमोर येतात ती जुनी भात भरडण्याची छोटीमोठी जाती, मोठी दगडी उखळ आणि पाण्याची दोणी. मी वाड्यात शिरलो आणि दरवाज्यावर थाप दिली. काकू आत वर्तमानपत्र वाचत बसल्या होत्या. त्यांनी मला पाहताक्षणी ओळखले. "तू मागेही आला होतास ना वाडा पाहायला, तेव्हा पाहणे अर्धवट राहिले होते ना?" मी हो म्हटले,"ये बैस, आधी फराळ खा, पाणी पी. मग वाडा दाखवते."

शिक्षकी पेशाचा हेतुपुरस्सर आणि विचारपूर्वक अंगीकार हे उदाहरण दुर्मीळच मानावे लागेल. कल्याणस्थित गुणेश डोईफोडे किंवा गुणेश सर हे तसे एक दुर्मीळ उदाहरण आहे.

भाषेवरील प्रभुत्व आणि गोष्टीच्या मुळापर्यंत जाण्याची आवड हे गुण सरांकडे आहेतच, त्या जोडीला त्यांना वाचनाची आवड. त्यामुळे त्यांची विचारशक्ती प्रगल्भ जाणवते. त्यांनी बारावी झाल्यावर डी.एड. करताना फ्री लान्स पत्रकारितेत यश मिळवले. त्यांचे आईवडील शिक्षक होते. ते स्वत: गणेश विद्या मंदिर (कल्याण पूर्व) ह्या शाळेत शिकवतात. विद्यार्थ्यांचे हित, त्यांचा वैचारिक विकास हा त्यांचा कायमच आग्रह राहिला आहे.

त्यांनी त्याच विचारातून अनेक उपक्रम चालवले. त्यांनी दोन दशकांहून अधिक काळ ह्या क्षेत्रात घालवला आहे, पण तरी त्यांनी त्यांच्यातील प्रयोगशीलता जपली आहे.

‘क्षितिज’ ही माजी विद्यार्थी संघटना गुणेश सरांच्या मार्गदर्शनाखाली मोठी झाली. संस्था पर्यावरणाच्या क्षेत्रामध्ये काम करते. ‘दुवा फाउंडेशन’ हीदेखील माजी विद्यार्थ्यांचीच अजून एक संघटना. शाळेतील, किंबहुना समाजातील गुणी विद्यार्थ्यांना घरच्या परिस्थितीपोटी शिक्षण अकाली खंडित करून अर्थार्जनाला जुंपून घ्यावे लागते अशा विद्यार्थ्यांना आर्थिक आधार देणे आणि शिक्षण सोडण्यापासून परावृत्त करणे हे ‘दुवा फाउंडेशन’चे प्रमुख कार्य आहे. सरांनी त्यांच्या स्वतःच्या पगारातून मुलांना मदत केली आणि त्यामधून कार्याची व्याप्ती वाढत गेली तसे-तसे अनेक माजी विद्यार्थी आणि पुढे पुढे काही लाभार्थीदेखील फाउंडेशनच्या कार्यास हातभार लावण्यास पुढे सरसावले.

‘सर सलामत तो पगडी पचास’ अशी म्हण आहे खरी... पण कल्‍याणच्‍या अनंत जोशी यांच्या संग्रही एक ना - दोन ना - तीन ... तर तब्बल दीड हजारांपेक्षा जास्त टोप्या आहेत! ‘शिरोभूषण’ अर्थात डोक्यावरील अलंकार... डोक्याची शोभा वाढवण्यासाठी आभूषणे!

शिरोभूषण संग्रहालय म्हणजे अनंत जोशी यांच्या आगळ्यावेगळ्या छंदाचे आणि वर्षानुवर्षें चिकाटीने घेतलेल्या परिश्रमाचे मूर्तिमंत प्रतिक होय. ते संग्रहालय म्हणजे वेगवेगळ्या आकारांच्या, रंगांच्या, प्रदेशांच्या, परंपरेच्या देशविदेशांच्या टोप्यांचा संग्रह...

अनंत जोशी यांचा जन्म कल्याण येथील एका व्यावसायिक कुटुंबात २० फेब्रुवारी १९६८ रोजी झाला. अनंत यांना लहानपणापासून टोप्यांचे आकर्षण होते. त्यांना त्यांच्या लहानपणी आईवडिलांनी अमेरिकेहून आणून दिलेली ‘काऊबॉय’ टोपी इतकी आवडली, की ते जेथे तेथे ती टोपी घालून मिरवत असत. त्यांनी टोप्या जमवण्याचा छंद वयाच्या आठव्या वर्षांपासून जोपासला आहे. लहानपणी टिव्हीवर रामायण-महाभारत बघत असताना राम, कृष्ण व त्या मालिकांतील योद्धे यांच्या टोप्या त्यांना स्वत:कडेही असाव्यात असे वाटायचे. ते त्यांचे शेजारी शरद ओक (जे नाणी गोळा करण्याचा छंद बाळगून आहेत) यांच्या सोबत वेगवेगळ्या ठिकाणी जाऊन निरनिराळ्या प्रकारच्या टोप्या संग्रहित करू लागले.

“अहो, आज ना आमच्या घरी नवरात्री ची पूजा आहे. मी कुमारिका मुलींना जेवू घालणार आहे. तुम्ही तुमच्या मुलीला पाठवा आमच्या घरी जेवायला.”

“अहो, मी माझ्या मुलीला दोन वेळचे जेवण व्यवस्थित देऊ शकतो. तुम्हाला जेवूच घालायचे असेल तर रस्त्यावरच्या मुलामुलींना जेवू घाला ना.” ‘तो माणूस’ म्हणाला.

कोणीही माणूस त्याच्याकडे दोन पाहुणे जेवायला म्हणून आले तर तो त्यांना ‘अजून थोडी पोळी घ्या, थोडी भाजी घ्या’ असा आग्रह करतो. पण तीच पद्धत जर ‘त्या माणसा’च्या बायकोने अवलंबली तर ‘त्या माणसा’ला राग येतो. अशा वेळी ‘तो माणूस’ म्हणतो “अगं, तो घेईल ना त्याला पाहिजे तेवढे. तू कशाला त्याला सांगायला पाहिजे?”

एकदा, ‘त्या माणसा’ला त्याच्या मित्राकडे गृहप्रवेशाच्या कार्यक्रमासाठी जायचे होते. रस्त्यात बायको म्हणाली, “अहो, जरा थांबा ना! आपण एक चांगलंसं गिफ्ट घेऊया त्यांना!”

त्यावर ‘तो माणूस’ म्हणतो, “अगं, मी काय राजा-महाराजा आहे का त्याला त्याच्या घरी गेल्यावर नजराणा पेश करायला?”

ईला रवाणी या ‘कल्याण नागरिक’ साप्ताहिकाच्या संपादक आहेत. त्या साप्ताहिकाची स्थापना कै. प.य. घारे यांनी १९४८ साली केली. त्यांनी ते साप्ताहिक पंचवीस वर्षें यशस्वीपणे चालवले. नंतर समाजवादी विचाराचे शिक्षक कै. वा.ना. देवधर यांनी त्याची धुरा सांभाळली. त्यांनी साप्ताहिकास प्रतिष्ठा मिळवून दिली. त्यांना २००० सालानंतर वयपरत्वे साप्ताहिक चालवणे कठीण झाले. त्यांनी ती गोष्ट राम कापसे यांना सांगितली. तेव्हा रामभाऊंनी त्यांना ती धुरा सांभाळण्यासाठी ईला रवाणी यांचे नाव सुचवले.

कै. देवधर यांनी ईला रवाणी यांना पाच वर्षें मार्गदर्शन केले व प्रशिक्षण दिले. त्यानंतर १ एप्रिल २००५ रोजी साप्ताहिकाची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपवली. ती जबाबदारी त्या यशस्वीपणे सांभाळत आहेत. साप्ताहिकात कल्याण, डोंबिवली पालिका क्षेत्रातील समस्यांबाबतच्या बातम्या, लेखन यांस प्राधान्य दिले जाते.

‘साप्ताहिक कल्याण नागरिक’चे पाच हजार सभासद आहेत. ते साप्ताहिक पुण्यापर्यंत पोस्टाने पाठवले जाते. ईला रवाणी सर्व सामाजिक कार्य सांभाळून अंक संपादनाचे काम करत आहेत. त्यात त्यांचे पती श्री हेमल रवाणी यांचा वाटा मोलाचा आहे.

अभिनेता म्हणून मिळालेल्या प्लॅटफॉर्मचा आदर करून नाट्य दिग्दर्शन व अभिनय... या दोन्ही प्रकारच्या कलाविष्कारातून गगनी उंच झेपावताना पाय जमिनीवर घट्ट रोवून उभे असलेले अभिजित झुंजारराव!

अभिजित झुंजारराव मूळचे ठाणे जिल्ह्याच्या मुरबाड तालुक्यातील नेवाळपाडा या गावातील. त्यांचे वडील जयवंत झुंजारराव. ते कामानिमित्ताने कल्याण येथे स्थायिक झाले. अभिजित यांना कॉलेजपर्यंत नाटकाची फारशी आवड निर्माण झाली नव्हती. पण नाटक त्यांच्या रक्तातच होते. अभिजित यांचे वडील जयवंत त्यांच्या ‘मरावीमं’मधील नोकरी करता करता तेथे होणाऱ्या नाटकांत काम करायचे. त्यांनी अभिजित यांना त्या क्षेत्रात येण्यासाठी प्रवृत्त केले आणि अभिजित यांना नाट्य क्षेत्राची आवड निर्माण झाली. अभिजित लहानपणापासून स्वभावाने लाजरे होते. त्यांना एकदा नाटक बघत असताना त्यांनीही तसा एखादा प्रयोग करून बघावा असे वाटून गेले. त्यावेळी त्यांचे ग्रॅज्युएशन नुकते पूर्ण झालेले होते. त्यांनी सोसायटीमधील समान आवड असणाऱ्या मुलांची ‘टीम’ बनवून त्यांचा नाट्यप्रवास चालू केला.

‘खिडकी’ संदर्भात आलेली, लिहिलेली वर्णने खूप आहेत. त्यात काव्यरचनांचाही समावेशही आहे. जसे, की शांता शेळके यांच्या ‘खिडकीबाहेर निळे आभाळ, पाखरांचे किलबिल सूर, अर्धकच्ची तुरट स्वप्ने, क्षितिज दूर’ या ओळी किंवा सोपानदेव चौधरी  यांच्या ‘खिडकीपाशी एक मुलगी... स्वत:मध्येच गढलेली’ इत्यादी. ‘खिडकी’बाहेरील दृश्यांची ललित वर्णने तर अनेक आहेत. कथांमध्येही खिडकी डोकावते. हिचकॉकचा सिनेमा ‘रिअर विंडो’ फारच प्रसिद्ध आहे. घराचा अविभाज्य घटक म्हणजे खिडक्या आणि दरवाजे. दरवाज्याशी असणारे नाते हे आत-बाहेर येण्या-जाण्याचे, पण ‘खिडकी’पाशी मात्र मनुष्यप्राण्याचे, पशुपक्ष्यांचे, झाडावेलींचे भावनिक नाते असते. रुसूनफुगून बसण्यासाठी किंवा एखादी खास वाट बघत बसण्याची जागा म्हणजे खिडकी. ब्राँझ शिल्पकार नागेंद्रराज भंडारी यांनी तर केवळ ‘खिडकी’ हा विषय घेऊन अनेक शिल्पे तयार केली आहेत.

... आणि मग चोरून चिठ्ठ्याचपाट्या देण्यास मदत करणारी ही खिडकी, जेव्हा जिभेचे चोचले पुरवणारे, चमचमीत, झणझणीत, कुरकुरीत असे ‘बटाटेवडे’ अगदी मानाने विकते तेव्हा मात्र त्या ‘वास्तुघटकाला’ वेगळीच प्रसिद्धी मिळते आणि प्रमाणित असे नाव मिळते... ‘खिडकी वडा’!