ग्रेट ब्रिटनच्या ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’च्या कारभाराविरुद्ध भारतात अंसतोष उफाळला; तो दिवस 10 मे 1857. पहिला उठाव मीरत येथे झाला आणि भडका उत्तर हिंदुस्थानात सर्वत्र उडाला. ते यादवी युद्ध दीड वर्षें चालले. ते ब्रिटिशांनी जिंकले व त्यानंतर, हिंदुस्थानचा कारभार ब्रिटिश सम्राज्ञी व्हिक्टोरिया हिने तिच्या हाती घेतला.

अनेक पुस्तके 1857च्या त्या उठावावर लिहिली गेली. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी त्या उठावाला ‘स्वातंत्र्यसमर’ असे संबोधले आणि त्यात मरण पावलेल्यांना हुतात्मा असे बिरूद दिले. न.र. फाटक यांनी त्या ‘बंडा’च्या मर्यादा दाखवल्या, तो उठाव कोणत्याही योजनाबद्ध रीतीने झाला नव्हता, ती ‘भाऊगर्दी’ होती असा त्यांच्या विवेचनाचा सूर होता. त्यांच्या त्या प्रतिपादनाचा बराच राग तत्कालिन मराठी समाजाला आला व फाटक यांना जनअसंतोषाला सामोरे जावे लागले.

महाराष्ट्राचा खरा इतिहास जाणून घ्यायचा असेल तर वाचकाला गो.स. सरदेसाई, त्र्यं.श. शेजवलकर, वि.का. राजवाडे, ढवळीकर, सेतु माधवराव पगडी इत्यादी इतिहास संशोधकांनी लिहिलेले साहित्य वाचावे असे सुचवले जाते. ते शक्य नसते, कारण ती ग्रांथिक भाषा, पुरावे म्हणून दिलेले इतिहासातील दाखले, सनावळ्या यांमुळे वाचन गुंतागुंतीचे व कठीण होऊन जाते.

पण ते सर्व टाळून लिहिलेला, महाराष्ट्राच्या जवळ जवळ दोन हजार वर्षांच्या इतिहासाचा आढावा घेतलेला एक ग्रंथ सध्या बाजारामध्ये आला आहे. त्याचे नाव आहे ‘शोध महाराष्ट्राचा’. ग्रंथाचे लेखक आहेत विजय आपटे. आपटे हे स्वत:ला इतिहासाचे अभ्यासक मानतात, संशोधक मानत नाहीत. ते म्हणतात, की या पुस्तकाची माझ्या मनात सुरुवात झाली ती ‘मराठी माणसाला झाले आहे तरी काय?’ या मला पडलेल्या कोड्यापासून. त्या कोड्याचे उत्तर शोधता शोधता माझे इतिहासाचे वाचन सुरू झाले.’ म्हणजे सर्वसाधारण उत्सुक वाचकाची जिज्ञासा त्यांच्या ठायी आहे.

ग्रंथ तीन भागांत विभागलेला आहे. पहिल्या भागात महाराष्ट्राचे नैसर्गिक स्वरूप, महाराष्ट्रातील संस्कृतीची जडणघडण, महाराष्ट्राचा भौतिक पाया, गावगाडा, जातिव्यवस्था, भाषा आणि तिचा विकास, विस्तार, साहित्यनिर्मिती, वारकरी संप्रदाय, मराठी समाजातील गुणदोष अशा अनेक गोष्टींचा विचार केला गेला आहे.

निफाड तालुक्याच्या (नाशिक जिल्हा) नांदुर्डी गावातील रामचंद्र शंकर कुंभार्डे यांना 1965 सालच्या भारत-पाक युद्धामधे, वयाच्या अवघ्या एकतिसाव्या वर्षी वीरमरण आले. रामचंद्र यांच्या पाठीमागे त्यांची आई, दोन भाऊ व एक बहीण असा परिवार होता. रामचंद्र यांचे त्यांच्या जन्मभूमीत, नांदुर्डी येथे स्मारक व्हावे असे गावकऱ्यांना वाटत होते. त्यासाठी समिती स्थापन झाली. गावकऱ्यांसमोर स्मारक काय करावे हा प्रश्न पडला होता. निफाड पंचायत समितीचे तत्कालीन सभापती विनायकराव पाटील यांनी असे सुचवले, की गावात ‘हुतात्मा रामचंद्र’ यांच्या नावाने सार्वजनिक वाचनालय सुरू करण्यात यावे. गावकऱ्यांना ती कल्पना पटली.

मी ‘स्ट्रॅण्ड’ जनरेशनचा नाही. म्हणजे मी ज्या पिढीचे पुस्तकप्रेमी 'स्ट्रॅण्ड बुक स्टॉल'ला फार जवळ मानायचे, त्यांच्यात येत नाही. मी कॉलेजला असताना स्ट्रॅण्डला चक्कर मारत असे. कारण माझे वडील रत्नाकर मतकरी आणि आजोबा माधव मनोहर यांच्याकडून मी स्ट्रॅण्डविषयी ऐकले होते, आणि 'स्ट्रॅण्ड'चे मालक टी. एन. शानभाग यांच्याबद्दल कौतुक, आदर आणि दबदबा तर सर्वांनाच होता. माझ्या वडिलांच्या पिढीचे अनेकजण, खास करुन ज्यांची महाविद्यालये, कामाची ठिकाणे मुंबईच्या फोर्ट भागात होती, त्यांच्यातील अनेक जण त्या बुकस्टोअरमधे नित्यनेमाने जात. त्यांच्यातील अनेक जण शानभाग यांना पर्सनली ओळखत. शानभाग त्यांना हवी ती पुस्तके मागवण्यासाठी लागेल ती मदत करत.