कोल्हापूर जिल्ह्याच्या गडहिंग्लज तालुक्यामधील ‘महागाव’ला रंगांच्या उधळणीचा, ‘रांगोळींचा वारसा’ लाभला आहे! तोही फार जुना नव्हे, जेमतेम चाळीस वर्षांचा, पण तो मुरला आहे असा, की खूप जुना इतिहास वाटावा! ‘रांगोळी’ ही कला प्रथा म्हणून त्या गावामध्ये जपली जाते. रांगोळी कलेचा पाया महागाव गावामध्ये 1980 साली घातला गेला. व्ही.बी. पाटील, आनंद सुतार, महंमद बागवान या कलावंतांची ती किमया. व्ही.बी. पाटील यांनी गावातील ‘बंड्या’ या व्यक्तीची रांगोळी साकारली, तर सुतार यांनी ‘सरस्वती देवी’ आणि बागवान यांनी ‘लँडस्केप’! पण ते त्यात विशेषज्ञ झाले आणि रांगोळी कलेच्या नव्या माध्यमाची महागावाला ओळख झाली. ही गोष्ट फक्त चाळीस वर्षांपूर्वीची - समकालात गोष्ट! आता आनंद सुतार हे निवृत्त शिक्षक आहेत. महंमद बागवान यांचा फोटोग्राफीचा स्टुडिओ आहे. व्ही. बी. पाटील हे शिक्षक आहेत.

गडहिंग्लजला लहान लहान अशा बारा-तेरा गल्ल्या होत्या – कुंभार गल्ली, मराठा गल्ली वगैरे. त्या सर्व गल्ल्या एकत्र होऊन मोठे गाव वसले. त्या गावाला ‘महागाव’ हे नाव पडले. गावाची लोकसंख्या वीस हजारांपर्यंत आहे. 

‘रांगोळी’ शब्दाची उत्पत्ती संस्कृत शब्द ‘रंगावली’वरून झाली आहे. तो मूळ शब्द ‘रंग’ आणि ‘आवली’ अर्थात पंक्ती यांच्यापासून बनला आहे; त्याचाच अर्थ रंगांची पंक्ती म्हणजे ओळ, भारत देशाच्या विभिन्न प्रांतांत ह्या लोककलेचे नाव आणि शैली यांमध्ये विविधता आहे. ती नावे कर्नाटकात ‘रंगोली', तमिळनाडूत ‘कोल्लम', पश्चिम बंगालमध्ये ‘अल्पना’, राजस्थानात ‘मांडना’, उत्तरप्रदेशात ‘चौकपूजन’, छत्तीसगडला ‘चौक पूरना’, गुजरातमध्ये 'साथिया' तर महाराष्ट्रात ‘रांगोळी’ अशी आहेत.

वसंत उत्सवाची सुरुवात झाडांना नवी पालवी फुटून होते. तो नव्या देहाचा जन्म जुने-जीर्ण टाकून देऊन झालेला असतो. सृष्टीचा तो सोहळा पाहून मन प्रसन्न होते आणि तसे प्रसन्न, कलासक्त मन अनेक प्रकारच्या रांगोळ्या काढून व्यक्त केले जाते. नवीन ऋतूचे स्वागत उत्साहाने रांगोळ्या काढून केले जाते. रांगोळी अंगणात सडा घालून दारापुढे व उंबरठ्यावर रोज काढणे ही भारतीय परंपरा आहे. रांगोळी काढून तिच्यावर हळदीकुंकू चिमूटभर टाकायचे ही प्रथा आहे. महाराष्ट्री कुटुंबांत ताटाभोवती रांगोळी सणावाराच्या दिवशी किंवा काही विशेष प्रसंगीही काढली जाते. बोडणाचीही रांगोळी विशेष असते. ‘चैत्रांगण’ हा रांगोळी प्रकार वैशिष्ट्यपूर्ण आहे.

कोपरगावच्या बारा वर्षें वयाच्या सौंदर्या संदीप बनसोड हिला रांगोळी काढण्याचा छंद आहे. तिने तिची कला जनतेसमोर यावी यासाठी नगर-मनमाड महामार्गावर, कोपरगावजवळ राजेंद्र फुलफगर यांच्या फार्महाउसवर अकरा एकरांत हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांची विश्वविक्रमी रांगोळी साकारली आहे! रांगोळीचे ठिकाण कोपरगाव व शिर्डी यांच्या मधोमध आहे. रांगोळीचा ध्यास सौंदर्याने प्रजासत्ताक दिनी घेतला. तिने त्या दिवशी विश्वविक्रमी रांगोळीची सुरुवात केली. ती शिवजयंतीला पूर्ण झाली. त्या रांगोळीसाठी तिला सुमारे पंचेचाळीस लाख रुपयांचा खर्च झाला. वडील संदीप बनसोड यांनी दागिने, सोने-नाणे गहाण ठेवून ती रक्कम उभी केली. काही दानशूर मंडळींनीही त्यात भर घातली.

सौंदर्या बनसोड ही इयत्ता सातवीमध्ये शिकत आहे. हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक शिवाजी महाराज यांची जयंती 19 फेब्रुवारी रोजी असते. तिने 2019 सालच्या शिवजयंतीचा मुहूर्त पकडला. कोपरगाव हे शहर साईबाबांच्या शिर्डीपासून सोळा किलोमीटर अंतरावर आहे. साईदर्शनासाठी देश-विदेशांतील भक्त मोठ्या प्रमाणात तेथे येतात. त्यांना ती कला पाहण्याची संधी मिळणार आहे. विश्वविक्रमी रांगोळी साकारण्याचा ध्यास तिने एकटीने घेतला. तिचे मन मध्येच एकदा 12 फेब्रुवारी 2019 रोजी खट्टू झाले. कारण कोपरगावच्या परिसरात अवकाळी पाऊस आला. पण योगायोगाने, पाऊस तिचे रांगोळीचे काम ज्या ठिकाणी चालू होते त्या ठिकाणी बरसलाच नाही!

रांगोळी हे शुभचिन्ह म्हणून भारतीय संस्कृतीचे आणि संस्कारांचे प्रतीक आहे. भारतात घरातील देवघरापुढे किंवा अंगणात छोटीशी का होईना रांगोळी रोज काढतात. दिवाळी ह्या सणाचे आणि रांगोळीचे नाते पुरातन आहे. दिवाळीत काढायच्या रांगोळीची मजा, हौस काही और असते.

ठिपक्यांच्या, गाठीच्या, वेलबुट्टीच्या, स्वस्तिक, ज्ञानकमळ अशा शुभचिन्हांच्या आणि अगदी अलिकडील काळातील ‘संस्कारभारती’च्या मुक्तशैलीच्या, असे रांगोळ्यांचे काही प्रकार प्रचलीत आहेत. शुभ, मंगलकारक शक्तींचे स्वागत करण्यासाठी घराच्या उंबरठ्यावर, घरासमोरील अंगणात, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनासमोर रांगोळी काढून लक्ष्मीचे - शुभ शक्तीचे, मांगल्याचे - स्वागत करण्याची प्रथा भारतात पुरातन काळापासून चालत आली आहे. घरे बैठी व पुढेमागे मोकळी जागा असणारी होती तेव्हा घरातील स्त्रिया भल्या पहाटे घरासमोरील अंगण झाडून, शेणसडा टाकून त्यावर शुभ्र रांगोळी काढत असत. रांगोळी घालणा-या स्त्रीचे वर्णन कवी केशवसुत यांनी त्यांच्या सव्वाशे वर्षांपूर्वीच्या ‘रांगोळी घालताना पाहून’ ह्या कवितेत केले आहे. केशवसूत म्हणतात,

होते अंगण गोमयें सकलही संमार्जिले सुंदर
बालार्के आपली प्रभा वितरली नेत्रोत्सवा त्यावर

जूचंद्र हे गाव रांगोळी कलाकारांसाठी प्रसिद्ध आहे. ते ठाणे जिल्ह्याच्या वसई तालुक्यात येते. जूचंद्रचे कलाकार प्रसिद्धीच्या झोतात नव्वदच्या दशकापर्यंत फारसे नव्हते. परंतु तेव्हा सुनील गावसकर करत असलेल्या ‘थम्स अप’च्या जाहिरातीत थम, अंगठा चितारला आहे जूचंद्र येथील जयवंत रामचंद्र पाटील यांनी म्हणजे जयवंत पेंटरने. ती गोष्ट ऐंशीच्या दशकातील. जयवंत पेंटर हयात नाहीत. तेथील भालचंद्र म्हात्रे हेदेखील रांगोळी आणि गणेशोत्सवातील देखावे यांसाठी प्रसिद्ध आहेत. गावासाठी १९९० साल महत्त्वाचे ठरले. वसई शहरातील शिक्षक, चित्रकार व रांगोळीकार शंकर मोदगेकर यांनी जूचंद्र गावातील शालेय, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी रांगोळीचे वर्कशॉप घेतले.