ती माणसाच्या आर्थिक, सामाजिक, अस्मितेची ओळख बनत गेली. स्त्री तर बिचारी घरकामास जुंपलेली. तिच्या मस्तकाच्या संरक्षणार्थ केशसंभार होता! पगडी, मुंडासे, फेटा यांमध्ये प्रांतांप्रमाणे विविधता आली. पगडी बांधण्याच्या पद्धती गुजरात, राजस्थान, पंजाब या राज्यांत वेगवेगळ्या आहेत. त्यामधून मग पगडी ही माणसाच्याधर्माची, प्रांताची ओळख मिरवू लागली. माणसाची डोक्यावरील पगडी पाहून सहजपणे सांगता येते, की ती व्यक्ती शीख, मारवाडी आहे की पुणेरीआहे. काळ बदलत गेला, त्याप्रमाणे लोकांच्या गरजा, अभिरूची यांमध्ये बदल घडत गेला. पगडी घालण्याचे प्रमाण शहरात हल्ली सणासमारंभापुरते उरले आहे. ग्रामीण भागात टोपी, फेटे आढळतात; पण पगडी नाही.
सर्वसामान्य माणसाची मावळी पगडी, महाराष्ट्रात वारकरी–कीर्तनकार वापरतात ती तुकाराम पगडी, महात्मा ज्योतिबा वापरत ती फुले पगडी, त्याचप्रमाणे पेशवाई पगडी, टिळक पगडी, मराठे सरदारांची शिंदेशाही पगडी (ही पगडी बनवण्यासाठी प्रचंड म्हणजे जवळपास साठ मीटर कापड लागते), शाही फेटा इत्यादीप्रकार पगडीचे आहेत. पगडी अलिकडे बुद्धिजीवी वर्गापुरती न राहता सण–समारंभ, गणेश आगमन-विसर्जन मिरवणुका, निवडणुकांच्या मिरवणुका, कॉलेजात साजरे होणारे विविध ‘डे’ज, वाढदिवस वगैरे साजरे करण्यासाठी घालण्याचा ‘ट्रेण्ड’ आला आहे. विजय तेंडुलकर यांच्या ‘घाशीराम कोतवाल’ या नाटकातही विविध पगड्यांचा वापर केला गेला. त्याचप्रमाणे संजय लिला भन्साळी यांच्या ‘बाजीराव मस्तानी‘मधील बाजीरावामुळे पगडी भारतीय जनमानसात गेली.
पुणे हे पेशवेकाळात राजधानीचे शहर होते. पुणे शहर पुढे शिक्षणाचेमाहेरघर, स्मार्ट सिटी अशी बिरुदे मिरवत गेले आहे. त्यापुण्यात ‘ट्रेण्डी’ म्हणून व्यक्तीचा गौरव पुणेरी पगडीघालून केला जातो. ती पुण्याची सांस्कृतिक ओळख मानली जाते. परंपरा कालानुरूप सुधारून येते ती अशी. पगडी एकेकाळी बुद्धिमत्तेचे, सुसंस्कृततेचे चिन्ह होती. ती फॅशनच्या सद्य प्रभावकाळात ‘ट्रेण्डी’ बनली आहे. आधुनिक काळातील पगडी सुटसुटीत आणि सहज वापरता येणारी आहे. ती तयार स्वरूपात डोक्यावर चढवण्यासाठी मिळते. पगडी पूर्वी कापड घेऊन बांधली जात असे. ज्या व्यक्तीसाठी पगडी तयार करायची त्या व्यक्तीच्या डोक्याचे माप घेऊन त्या आकाराचा साचा बनवला जात असे. त्यासाठी माती किंवा प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसचा वापर करत. त्यावर विणकर समाजातील कारागीर घरोघरी जाऊन सुती कापडाची लाल रंगाची पट्टी बांधून देत असत. तीबांधलेली पगडी बरेच दिवस टिकत असे. त्यासाठी लाल रंगाच्या पट्टीचा वापर केला जात असल्यामुळे पुणेरी पगडीचा रंग लाल ठेवला गेला असावा. पगडीच्या वरच्या भागाला माथा म्हणतात. उजव्या बाजूला उंच भाग असतो, त्याला कोका आणि त्याच्या टोकाला चोच म्हणतात. पगडीची आकर्षकता ही चोचीवर अवलंबून असते. पगडीला जो गोंडा असतो त्याला जरतार वापरली जाते.पगडीच्या कडेला असलेल्या पट्टीला घेरा म्हटले जाते. घेर्‍याखाली कपाळावर येणार्‍या भागाला कमल, तर आतील भागाला गाभा असे म्हटले जाते. पुणेरी पगडी नव्या काळात ग्लोबल झाली आहे. पुण्यातील जे लोक कामानिमित्त परदेशी स्थायिक झालेले आहेत; त्यांनी पगडीला जगातील सुमारे चाळीसदेशांमध्ये पोचवले आहे.
पुण्यात पगडी तयार करणारे व्यावसायिक अनेक आहेत. त्यामध्ये मुरुडकर झेंडेवाले यांचे नाव प्रमुख आहे. पगडी लोप पावण्याच्या उंबरठ्यावर असताना मुरुडकर यांनी तिचे सांस्कृतिक वैशिष्ट्य जपले हे त्यांचे महात्म्य. त्यांनी तिला परंपरेचा मान मिळवून दिला. त्यांची तिसरी पिढी त्या व्यवसायात काम करत आहे. त्यांची स्वत:ची कार्यशाळा खास पगडी बनवण्यासाठी आहे. मुरुडकर झेंडेवाले हे त्यांची कार्यशाळा ‘रिसर्च अँड डेव्हलपमेंट’च्या तत्त्वावर चालवतात. त्यांच्या कारखान्यात चाळीस कामगार काम करतात. ते पगडी इकोफ्रेंडली बनवतात. त्यात स्थानिक पातळीवर मिळणार्‍या वस्तूंचा वापर केला जातो. ‘वेणुताई’, एमआयटी यांसारख्या कॉलेजांमधील व्यावसायिक शिक्षण घेणारे विद्यार्थी त्यांच्या पगडी बनवण्याच्या तंत्रज्ञानाची माहिती शिकण्यासाठी त्यांच्याकडे येत असतात. पगडीचेआधुनिक रूप असा ‘शाही फेटा’ हे मुरुडकरांचे अनोखेइनोव्हेशन! हुबेहूब बांधल्यासारखा वाटणारा फेटा फोल्डिंग करून ठेवता येतो! तोप्रवासातही घेऊन जाता येतो.
 |
|
| मंगला घरडे |
मंगला भगवान घरडे या पुण्यात कात्रज परिसरात राहतात. त्यांनी पुणे विद्यापीठातून मराठी भाषेतून एम.ए.ची पदवी मिळवली आहे. त्यांनी यशवंतराव चव्‍हाण मुक्‍त विद्यापीठातून ‘डिप्‍लोमा इन जर्नालिझम‘चा पद्व्‍युत्‍तर अभ्‍यासक्रम पूर्ण केला आहे. मंगला घरडे एका खासगी कंपनीत काम करतात. त्यांना वाचन आणि लेखनाचा छंद आहे.
——————————————————————————————————————-
About Post Author
