थिंक केवळ माहिती संकलन करत नाही तर समाजात विचार प्रवर्तनही घडवते. 'मंथन'मध्‍ये अभिप्रेत आहे टिकाटिप्‍पणी. विविध विषयांवरील वि‍विध व्‍यक्‍तींचे लेख येथे प्रसिद्ध होतील. त्‍यावर विचार'मंथन' व्‍हावे ही अपेक्षा आहे.

मराठी अस्मिता !

मराठी अस्मिता आज महोत्सव साजरे करण्यात गुंतली आहे... तर अशा परिस्थितीत ‘महाराष्ट्राविना राष्ट्रगाडा न चाले’ या सेनापती बापटांच्या उक्तीचे काय होणार? – सुवर्णमहोत्सवी महाराष्ट्राला पुरूषोत्तम रानडे यांनी विचारलेला नेमका प्रश्न.. सुवर्ण महोत्सवी महाराष्ट्र मराठी अस्मिता ! - पुरुषोत्तम रानडे, संपादक, ‘ईशान्य वार्ता’ सध्या सर्वत्र महाराष्ट्राची अस्मिता आणि मराठी माणूस हा विषय चर्चेत आहे. अस्मिता म्हणजे ओळख, वैशिष्ट्य! मराठी माणसाचे वैशिष्ट्य कशात आहे? काळाच्या पुढचा विचार करणारा, विविध प्रकारच्या संस्था उभारणारा, त्या चालवण्यासाठी आयुष्यभर धडपड करणारा, सदैव संपूर्ण देशाचा विचार करणारा, आधुनिक पुरोगामी विचारसरणीचा इत्यादी. गेल्या शतकात वरील वैशिष्ट्ये असणारे नेते आणि कार्यकर्ते महाराष्ट्रात निर्माण झाले म्हणूनच सेनापती बापट 'महाराष्ट्र मेला तरी राष्ट्र मेले, मराठ्याविना राष्ट्रगाडा न चाले' असे अभिमानाने म्हणू शकले! आज मात्र मराठी माणसाची अस्मिता वेगवेगळे महोत्सव साजरे करण्यातच खर्ची पडत आहे. सर्व चळवळी थंडावल्या आहेत. सामाजिक संस्थांना मरगळ आली आहे, तरुण माणूस तर अशा प्रकारच्या…

जय जवान! (Jai Jawan)

‘मिंट’ या अर्थविषयक दैनिकाच्‍या ‘लाउंज’ या साप्‍ताहिक आवृत्‍तीत पत्रकार-समाजचिंतक आकार पटेल लेखन करतात. भारतीय जवानांबद्दल त्‍यांनी नुकतेच काही लेखन केले. लालबहादूर शास्त्री यांची ‘जय जवान’ ही घोषणा वर वर उदात्त वाटली तरी आतून कशी दांभिक आहे हे पटेल यांचे लेखन वाचल्यानंतर ध्यानात येते. यामध्‍ये त्‍यांनी काही ऐतिहासीक संदर्भ देत आपली निरीक्षणे नोंदवली आहेत. त्‍यांचे या विषयावरील लेखन नक्‍कीच विचारप्रवृत्‍त करणारे आहे. ‘मिंट’ नावाचे अर्थविषयक दैनिक ‘हिंदुस्थान टाइम्स’ ग्रूपतर्फे प्रकाशित होते. त्यांची शनिवारी ‘लाउंज’ नावाची साप्ताहिक आवृत्ती असते. त्यामध्ये विचारप्रवर्तक काही स्तंभलेखन प्रसिध्द होते. त्यात आकार पटेल नावाचे पत्रकार व समाजचिंतक फारच बहारीचे लेखन करतात. वेगळे विषय, सखोल अभ्यास, मार्मिक निरीक्षणे आणि वस्तुनिष्ठ विचारपध्दत यांमुळे त्यांचे लेखन वाचनवेधक ठरते. त्यांनी 9 जुलै 2011 च्या अंकात भारतीय लष्करातील जवानांच्या निमित्ताने लिहिले आहे. लालबहादूर शास्त्री यांची ‘जय जवान’ ही घोषणा वर वर उदात्त वाटली तरी आतून कशी दांभिक आहे हे पटेल यांचे लेखन वाचल्यानंतर…

जगातील भाषांवर संस्कृतचा प्रभाव

युरोपात सर्वत्र पसरलेल्या जिप्सींच्या रोमा बोलीभाषा हिंदीच्या प्राथमिक अवस्थेतून निघाली आहेत, याची अनेक उदाहरणे देता येतील. रोमा भाषेत काही मराठी, गुजराती, पंजाबी शब्द आहेत. उदाहरणार्थ- नाक, कान, बाल(केस), यख(आँख, डोळा), दे, ले, (घे), जा, खा, पी, शोशाय(ससा, संस्कृत, शशक), याग(आग, अग्नी), रशाय (ऋषी), इत्यादी. राय आणि रानी म्हणजे महाशय आणि बाईसाहेब. साचोरात म्हणजे सच्चा रक्त. रोमानी आकड्यांचे संस्कृत मूळ सहज ओळखता येते. एक, दुई(दोन), त्रीन(तीन), शतर(चार), आक्टो(आठ), अनय(नऊ) व देश(दहा). ब्रिटनमधल्या जिप्सींनी इंग्लंडमधल्या शहरांनाही हिंदी नावे दिली आहेत. उदाहरणार्थ लालोगाव (लालगाव) म्हणजे रेडिंग, बौरीगाव(बडागाव) म्हणजे लंडन, छुरीएस्ता गाव(छुरी गाव) म्हणजे काटे, चमचे व सु-यांच्या कारखान्यासाठी प्रसिद्ध असलेले शेफिल्ड! संस्कृतने बौद्धधर्म भारतातून तिबेटात आणला. त्यामुळे साहजिकच स्वभावत: अत्यंत भाविक वृत्तीच्या तिबेटी माणसांच्या दृष्टीने संस्कृत धार्मिक महत्त्वाची भाषा आहे. तिबेटमधील बौद्ध मंत्र संस्कृतात आहेत. ‘ओम’, ‘पद्म्’ शब्द ते सर्रास वापरतात. बुद्धाला केली जाणारी प्रार्थना…

ओरायन – टिळकांचा कुतूहलजनक ग्रंथ

प्लेगचे कारण घेऊन पुण्याच्या कमिशनरांनी काही पाचपोच न ठेवता लोकांच्या घरात शिरून लोकांचा छळ आरंभला होता तेव्हा "सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय?" हा अग्रलेख ‘केसरी’त लिहिणारे लोकमान्य. माँटेग्यू चेम्सफोर्ड सुधारणा निराशाजनक असल्यामुळे, ‘उजाडलं, पण सूर्य कुठे आहे’ हा ‘केसरी’त अग्रलेख लिहिणारे लोकमान्य. मंडालेच्या तुरुंगात ‘गीतारहस्य’सारखा ग्रंथ लिहिणारे लोकमान्य… पण लोकमान्य टिळक हे गृहस्थ मुळात मोठे अभ्यासू होते. गणित आणि खगोल-विज्ञान हे त्यांचे प्रिय विषय. अभ्यासात मग्न होऊन संशोधन करावे आणि शास्त्रज्ञ बनावे अशी त्यांची इच्छा होती. ते संस्कृत भाषेतसुद्धा पारंगत होते. त्यांचे भक्त बंगाल प्रांतात तर होतेच; पण लखनौ, लाहोर येथेही होते. बॅ. जिना यांच्याशी त्यांचे सख्य होते. त्यांनी जोतिबा फुले यांच्याशी (चिपळूणकरांप्रमाणे) वितंडवाद घातला नाही. ते जगले असते तर त्यांनी आंबेडकरांशीही जमवून घेतले असते. त्यांनी लिहिलेल्या इंग्रजी ग्रंथांपैकी The Orion आणि The Arctic Home in the Vedas हे ग्रंथ प्रसिद्ध आहेत. त्यांपैकी दुसरा ग्रंथ बराच परिचित आहे व त्याच्या शीर्षकावरून, तो न वाचताही त्याचा आशय काय…

भ्रष्टाचार निर्मुलन, सेक्युल्यॅरिझम आणि गांधीजी

महात्मा गांधी यांच्यासारख्या युगपुरुषाविषयी सर्वसामान्य माणसाला वाटणाऱ्या आदराचे आणि प्रेमाचे रूपांतर श्रद्धा आणि भक्ती यांत होणे हे नैसर्गिक आहे. पण अशी श्रद्धा-भक्ती बऱ्याचदा चिकित्सक विश्लेषणाला मारक ठरते. कार्य माणसाच्या हातून योग्य प्रकारे पार पडले तर त्याचे श्रेय त्याच्या श्रद्धेस दिले जाते. उलटपक्षी, ते त्याच्या हातून अयशस्वी झाले तर आपली श्रद्धाच कमी पडली अशी समजूत करून घेऊन दोष स्वत:कडे घेतला जातो. ज्या तत्त्वांवर विश्वास ठेवून कार्य केले गेले त्या तत्त्वांचे कठोर परीक्षण होत नाही. पण गांधीजी संत, महात्मा नव्हते. ते सक्रिय राजकारणी, प्रयोगशील विचारवंत आणि तत्त्वचिंतक होते. त्यामुळे त्यांच्या राजकीय, सामाजिक आणि तात्त्विक विचारांचे तटस्थपणे व कालसापेक्ष मूल्यमापन होणे आवश्यक ठरते. अर्थात गांधीजी आपल्याला भावनिकदृष्ट्या आणि काळाच्या दृष्टीने इतके जवळ आहेत, की पूर्ण तटस्थता कठीण आहे. तरीही मी एक-दोन मोजक्या गोष्टींची चिकित्सा शक्य तितक्या तटस्थतेने करू इच्छितो. देशाची सामाजिक, राजकीय, आर्थिक अवस्था गांधीजींना अभिप्रेत असलेल्या रामराज्याच्या कल्पनेपासून शेकडो मैल दूर आहे. आम्ही…

अशी असावी शाळा!

शिक्षण व शाळा कशा असाव्यात याबाबत निर्णय करण्याचा अधिकार कोणाचा? सध्या, तो अधिकार विद्यार्थ्यांना व त्यांच्या पालकांना नाही. तो शिक्षक-शाळांचे चालक-शिक्षणतज्ज्ञ व शिक्षण खात्यातील नोकरशाही यांच्या हातात पूर्णपणे एकवटला आहे. त्यांची शिक्षणावर एकाधिकारशाही आहे. ते पुरवतील तो माल, तेच शिक्षण मुकाट्याने घेतल्याशिवाय विद्यार्थी व त्यांचे पालक यांना गत्यंतर नाही. शाळा व शिक्षण हे पुरवठा करणाऱ्यांच्या मर्जीने व हितासाठी चालत आहेत, मग ते कसे बदलणार? आमच्या घरी एक छोटासा प्रयोग घडला. घडला यासाठी म्हणतो, की तो जाणून-बुजून, योजनाबद्ध रीत्या नाही केला. तो घडला. आमचा छोटा मुलगा अमृत सध्या आठवीत आहे. त्याने पहिलीपासून शाळेत जाण्याप्रती नावड दाखवली; विद्रोहच पुकारला. सुदैवाने, त्याच्या शाळेचे शिक्षक व शिक्षणाधिकारी यांनी त्याच्या बाबतीत अपवाद करून, त्याने वाटल्यास घरीच अभ्यास करावा, पण परीक्षा मात्र शाळेत द्याव्या अशी व्यवस्था मान्य केली. त्यामुळे अमृतचे आठवीपर्यंतचे बहुतेक शिक्षण घरी झाले. तो फार कमी दिवस शाळेत जातो. त्याला कोणतीच शिकवणी लावली नाही. तो स्वत:च शाळेच्या पाठ्यपुस्तकातील अभ्यासक्रम घरी…

आत्मनाश आणि धर्म

दयामरण म्हणजे जी व्यक्ती; तिला असलेल्या असाध्य रोगामुळे जगणे अशक्य झाले आहे, तिला जिवंत ठेवणे म्हणजे तिचे स्वत:चेच हाल होत राहणे आहे. अशा व्यक्तीस, तिच्या नातेवाईकांच्या अनुमतीने डॉक्टरांनी मरण देणे - औषधांनी तिच्या जीवनाचा अंत करणे. काही व्यक्ती त्यांना इतर काही कारणामुळे त्यापुढे जगायचे नाही, असा निश्चय करतात. त्या स्वत:च स्वत:चे जीवन संपवण्याचा निर्णय घेऊन तो अंमलात आणतात, त्यास आत्महत्या किंवा आत्मत्याग म्हटले जाते. अशा प्रकारच्या मरणाबाबतची चर्चा सर्व अंगांनी उत्तम प्रकारे विजापूर येथील संगन बसवेश्वर कॉलेजचे प्राध्यापक श्री. र. भिडे यांनी ‘रामायण-महाभारतातील आत्महत्या’ या पुस्तकात केली आहे. भिडे यांनी म्हटले आहे, की जगातील बहुतेक सर्व धर्मांनीआत्मनाशाचा निषेध केलेला आहे. आत्मनाश हा निसर्गविरोधी आहे. ‘जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु:’ जन्मलेल्या प्रत्येकाला मृत्यू हा येणारच असतो. त्यासाठी मुद्दाम प्रयत्न करण्याची आवश्यकता नसते. तरीही विविध धर्मांचे आत्मनाशाविषयीचे विचार, दृष्टिकोन आणि पद्धती जाणून घ्यायला हव्यात. हिंदू धर्माने आत्मनाश हा दोषार्ह मानला आहे. ऋग्वेदात आत्मनाशाचे उल्लेख आढळत…

श्वासातही जाणवते जे.एन.यु.

मधुराने लिहिल्या आहेत त्या सर्व गोष्टी सत्यच आहेत. मधुरा दहा वर्षांपूर्वी ‘जे.एन.यु.’त होती. मी तिच्या कितीतरी आधी पास आऊट झाले. मी ‘जे.एन.यु.’मध्ये राहत होते, तेव्हा जग भारतासाठी नुकते खुले होऊ लागले होते. आम्हाला घरी एस.टी.डी. फोन करायचा तर बसने जावे लागे. तो प्रवास किमान अर्ध्या तासाचा होता. मी ‘जे.एन.यु.’त प्रवेश घेण्यासाठी डॅडींबरोबर गेले. तेथे आम्ही प्रा. तलगिरी यांना भेटलो. ते त्यावेळी जर्मन भाषा केंद्राचे प्रमुख होते. डॅडी त्यांना ओळखत होते. डॅडींनी त्यांची ओळख माझ्याशी करून दिली. प्रा. तलगिरी म्हणाले, की तू तिकडे जाऊन प्रवेश घे, तोपर्यंत डॅडी मजजवळ बसतील. मला तर ‘जे.एन.यु.’चे आवार अजिबात माहीत नव्हते. तलगिरींना माझ्या चेहर्याचवरील शंका जाणवली असावी. ते म्हणाले, ‘घाबरू नकोस. तुला सर्व प्रकारची मदत मिळेल.’ खरोखरीच, पुढे येऊन पाहते तर वेगवेगळ्या विद्यार्थी संघटनांचे कार्यकर्ते, टेबले मांडून प्रवेश घेण्यासाठी नव्याने येणार्याु मुलामुलींना मदत करत होते. तेवढेच नव्हे, तर एखादा मुलगा/मुलगी घाबरट वाटली तर कार्यकर्ता त्याच्या/तिच्याबरोबर प्रवेशप्रक्रिया पूर्ण होईपर्यंत सोबत राही.…

आॅलिंपिक खेळाडू हे सैनिकच!

ऑलिंपिक क्रीडास्पर्धा दर चार वर्षांनी होतात. स्पर्धा संपली, की भारतात post olympic hysteria सुरू होतो. रिवोद जानीरो येथे २९१६ च्या स्पर्धा संपल्यानंतर तोच अनुभव आला. पदक मिळालेल्यांना कोटीच्या कोटी रकमांची बक्षिसे, घरे, गाड्या, राजकीय सत्कार आणि काय काय! मुळात पदक मिळालेल्यांची संख्या एवढी नगण्य असते, की हे सगळे करणाऱ्यांना ते परवडते. विचार करा, इंग्लंडमध्ये किंवा अमेरिकेत प्रत्येक पदक विजेत्याला असे बक्षिस द्यावे लागले तर... ते असो! पदक मिळालेल्यांचे कौतुक होत आहे म्हणून माझ्या पोटात दुखत नाही. त्यांचे कौतुक मलाही वाटतेच. परिस्थिती सर्वतोपरी प्रतिकूल असताना त्यांनी हे यश मिळवले आहे. राग येतो तो दांभिक भारतीय समाजाचा आणि त्याचाच भाग असणाऱ्या राजकारण्यांचा. प्रत्येकाला त्याचे मूल डॉक्टर, इंजिनीयर बनून देशाच्या बाहेर, बहुतांशी अमेरिकेत, जायला हवे आहे. शाळांमधील कलाशिक्षण, क्रीडाशिक्षण हळूहळू संपवण्याचा घाट घातला जात आहे. शाळेला चुकून मैदान असेलच तर त्यावर अजून एक इमारत बांधून त्यात इंग्रजी शाळा (उदाहरणार्थ, ठाण्यातील सरस्वती शाळा) सुरू होण्याच्या काळात या देशातून खेळाडू निपजतील ही…

अजूनही तलाकची टांगती तलवार

'तलाक-ए-बिद्दत' ही प्रथा सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेल्या निकालामुळे अवैध ठरली आहे. 'तलाक' हा शब्द एका दमात तीन वेळा उच्चारून पत्नीला तलाक देण्याच्या अनिष्‍ट प्रथेवर बंदी आली आहे. जे तलाक रागाच्या भरात, दारूच्या नशेत व्हॉटसअॅप मेसेजद्वारे एका दमात दिले जायचे त्यावर रुकावट येणार आहे. न्यायालयाने त्‍या निकालात 'तलाक-ए-बिद्दत' ही प्रथा असंवैधानिक असल्याचे मुख्यत्वेकरून म्हटले आहे. त्यामुळे भारतीय मुस्लिम महिलांचे भारतीय नागरिकत्व अधोरेखित झाले आहे. खरे तर मद्रास, अहमदाबाद, मुंबई, अलहाबाद येथील उच्च न्यायालयांनी व अगदी सर्वोच्च न्यायालयानेदेखील 'तलाक-ए-बिद्दत' प्रकाराने दिला जाणारा तलाक अवैध असल्याचे या आधीच्‍या काही निकालांत नमूद केले होते, मात्र तरीही मुस्लिम समाजात पुरूषांकडून तसे तलाक दिले जाण्याच्या घटना घडत होत्याच. ती प्रथा सर्वोच्च न्यायालयाच्या ताज्या निकालात असंवैधानिक म्‍हणजे घटनाबाह्य ठरवण्‍यात आली आहे. न्‍यायालयाने 'ती प्रथा इस्लामचा अविभाज्य भाग नाही. तोंडी तलाक भारतीय संविधानाच्या मूल्यांच्या विरूद्ध आहे आणि ती सर्वात अन्यायकारी प्रथा आहे' असे स्पष्ट केले आहे. ती प्रथा…

गोनीदांनाही विकायला काढले काय?

मराठी टीव्ही मालिकांनी मराठी श्रोतृजनांवर, विशेषत: प्रौढ वर्गावर मोहिनी घातली आहे. त्यामुळे मालिकेसाठी आकर्षक, तोंडात बसेल- मनात राहील असे टायटल साँग बनवणे हे गीतलेखकांसाठी व संगीतकारांसाठी आव्हान बनते. अशा गीतांवर आधारित मनमोहक कार्यक्रम - नक्षत्रांचे देणे - सुबोध भावे व मृणाल कुळकर्णी यांनी ‘झी मराठी’वर निवेदक म्हणून सादर केला. कार्यक्रमाचा दिवस दसर्‍याचा होता - सांस्कृतिक महत्त्वाचा. भावे-कुळकर्णी निवेदन करत होते. गीतलेखक, संगीतकार यांना स्टेजवर बोलावले जात होते. पुष्कर श्रोत्री त्यांच्या चटपटीत मुलाखती घेत होता, गायिका ते गीत सादर करत होत्या. प्रेक्षकांच्या मनात जुन्या आठवणी जाग्या होऊन ते रमून गेले असणार! शिवाय, निवेदक भावे व कुळकर्णी, ही दोघेही अनुभवी व कसलेल्या व्यक्ती. त्या दोघांनी त्यांच्यासाठी मराठी प्रेक्षकांच्या मनात उच्च स्थान निर्माण केले आहे. भावे यांच्या बाबतीत तर ते, ‘बालगंधर्व’ व ‘कट्यार’ नंतर सर्वोच्च म्हणावे असे होऊन गेले आहे. ते नव्याने निर्माण काय करतात, सादर काय करतात याबद्दल कुतूहल असते. त्यांचे आत्मचरित्रपर पुस्तक – ‘घेई छंद’ - आशय व लेखनदृष्ट्या तेवढे वाचनीय…

दिवाळी आणि करुणरम्य संस्कृती

तमाम महाराष्ट्रातील परस्परविरोधी (आणि परस्पर पूरकही!) विचारांच्या लोकांचे विराट सांस्कृतिक संमेलन जर कोठे पाहण्यास मिळत असेल तर ते फक्त मराठी दिवाळी अंकांमध्ये! साहित्य हे जीवनाचे प्रतिबिंब या उक्तीचा दिवाळी अंकांच्या संमिश्र भट्टीत अचूक प्रत्यय येतो. दिवाळी अंकांतील याच समाजदर्शनाचा अर्थ असाही होऊ शकतो, की दिवाळी हा सण महाराष्ट्रातील पुरोगामी आणि प्रतिगामी विचारांच्या समर्थकांस मान्य आहे! म्हणून दिवाळीच्या निमित्ताने आपल्या मराठी संस्कृतीकडे सहजपणे (चिकित्सकपणे नव्हे) टाकलेला हा एक दृष्टिक्षेप – शिकले-सवरलेले, उच्च अभिरुचीसंपन्न मराठी लोक दिवाळी साजरी करताना दिसतात; मात्र नरक चतुर्दशीला आंघोळ का करतात? नरकासुराला मारल्याचा आनंद कारंटासारखे फळ पायांनी चिरडून साजरा का करतात? लक्ष्मीपूजन, बलिप्रतिप्रदा... सगळे यथाविधी पार पाडतात. ‘इडा पिडा टळू दे आणि बळीचे राज्य येऊ दे’ असे म्हणून बळीराजाचे पूजन करतात. मात्र, तेच लोक नरकासुराला का मारले? बळीराजाला का आणि कोणी मारले? हा विचार करताना दिसत नाहीत. बहुतांश भारतीय सण कोणाच्या तरी हत्येशी संबंधित आहेत. तुळशीचे लग्न, दसरा अशी कितीतरी उदाहरणे…

समाजमाध्यमे आणि मी

लेखन आणि संगणक या दोन्ही गोष्टी माझ्या आयुष्यात एकाच वेळी आल्या. मी पहिली कविता इयत्ता सहावीत असताना लिहिली. संगणक त्याच वर्षी शाळेत आले. ती घटना १९८९-९० सालची. माझा इंटरनेटशी परिचय झाला, ते साल १९९९चे. मला याहू चॅटिंग, हॉटमेल, याहू ग्रूप्स, हिंदी-इंग्रजी साहित्याची काही संकेतस्थळे त्याच वर्षी माहीत झाली. ऑर्कूट पुढे सुरू झाले, नंतर हायफाइव्ह. त्याच वेळी लिंकडइन आले. मग इतरही सोशल साइट्स येत गेल्या. मी त्यांच्यावर खाती उघडत गेलो - अगदी ट्वीटरपासून इन्स्टाग्रामपर्यंत, पण रमलो ते फेसबुक आणि व्हॉट्सॲप या दोन स्थळांवर. मला ती दोन्ही माध्यमे वापरण्यासाठी सोयीची व सोपी वाटली. मी कशामुळे सोशल साइट्सच्या मोहात पडलो असेन? तर त्याचे पहिले उत्तर आहे, मित्रांचा शोध घेण्यासाठी - जगभरच्या समविचारी लोकांशी मैत्री करण्यासाठी. कविता हा माझा आवडता वाङ्मयप्रकार आहे. मी अनुवादाकडे वळलो. मला देशोदेशीचे कवी माहीत करून घ्यायचे होते, त्यांच्याशी स्नेह वाढवायचा होता, त्यांच्याशी चर्चा करायची होती, त्यांच्या कविता मिळवायच्या होत्या, त्यांच्या कवितांना त्यांच्या भाषेत काय प्रतिसाद मिळतो तेही समजून घ्यायचे होते…

कला-संस्कृती विचार आजच्या परिस्थितीत आणा!

प्रदीप मोहिते यांनी 'दिवाळी आणि करुणरम्य संस्कृती' या लेखात संस्कृतिरक्षण व संवर्धन या बाबतीतील कारुण्याचा मुद्दा भावस्पर्शी रीतीने मांडला आहे. तो दिवाळीच्या निमित्ताने पुढे आल्यामुळे अधिकच भिडतो. त्यामध्ये चाळीस-पन्नास वर्षांपूर्वीपासून महाराष्ट्रात रुजू झालेली वैचारिक बंडखोरी आहे. ती विचारांच्या पातळीवर योग्यही आहे, परंतु समाज त्या काळात प्रगतीची पाऊलवाट चोखाळत पुढे गेला आहे. त्यामुळे विषय गुंतागुंतीचा बनला आहे. मोहिते ज्या कोल्हाटी समाजाबद्दलच्या कणवेचे उदाहरण घेऊन लिहितात, तो कोल्हाटी समाजही इतर समाजाबरोबर प्रगती पावला आहे. तो समाज भिक्षेकरी व उपेक्षित राहिलेला नाही. त्यांतील निवडक व्यक्तींनी तर ऑस्ट्रेलिया-अमेरिका-न्यूझिलंड- रशिया-इंडोनेशिया या देशांत कार्यक्रम केले आहेत. कोणताही कोल्हाटी त्याच्या मुलीला तमाशात घालायला तयार नाही. प्रत्येक कोल्हाट्याला त्याच्या मुलीला शिकवायचे आहे. मुलामुलींना शिकायचे आहे की नाही व काय शिकायचे आहे हा सा-या समाजपुढीलच वेगळा प्रश्न आहे. सुषमा अंधारे ही कोल्हाटी स्त्री कलेक्टरपदापर्यंत पोचली आहे व ती त्या समाजासाठी मोठे काम करून राहिली आहे.…

गोव्यातील देवदासी समाजाचे उन्नयन!

गोव्यातील देवदासी समाजाच्या शोषणाचा इतिहास विस्मरणात गेला आहे. आधी 'नाईक मराठा' आणि नंतर 'गोमंतक मराठा' म्हणून मान्यता पावलेल्या समाजातून संगीत, कला, विज्ञान, व्यवस्थापन या क्षेत्रांत नक्षत्रासारख्या व्यक्तिरेखा अवतरल्या. किशोरी आमोणकर संगीतातील अनाघ्रात सूरसरिता होत्या. त्या कालवश झाल्यानंतर त्यांची जात किंवा त्यांचे कूळ यांचा शोध घेण्याचा सवालच येत नाही, पण किशोरी आमोणकर या गोमंतकीय निजखूण जपणाऱ्या एका चळवळीचे अपत्य होत्या. ती चळवळ देवाधर्माच्या नावावर होणाऱ्या शोषणाच्या विरुद्ध केलेला विधायक एल्गार होता. ते एका समाजाच्या उन्नयनाचे एक विरळा उदाहरण होते. ती चळवळ यशस्वी झाली नसती, तर किशोरी समाजाला माहीतच नसत्या! ती होती, गोव्यातील देवदासी समाजाची गुलामगिरी संपवणाऱ्या गोमंतक मराठा समाजाची पुरुषार्थ चळवळ! गोव्याचा इतिहास माहीत आहे, तेव्हापासून तेथील देवदासी प्रथेचे संदर्भ सापडतात. गोवा, सिंधुदूर्ग, कारवार येथील अनेक मोठ्या देवळांच्या परिसरात देवदासी समाजाची घरे किंवा मुळे आहेत. कलावंत, देवळी, भावीण, पेरणी, बांदे, फर्जंद, चेडवा अशा, देवळात सेवा देणाऱ्या पोटजातींच्या समुहाला देवदासी असे…

अरुण साधू यांना झिप-याची आदरांजली

‘झिप-या’ या अरुण साधू यांच्या कादंबरीवर आधारित त्याच नावाच्या चित्रपटाने मुंबईतील ‘थर्ड आय’ या आशियाई चित्रपट महोत्सवाचे उद्घाटन डिसेंबरमध्ये होत आहे. ती त्या थोर मराठी लेखकाला आदरांजलीच होय. योगायोग असा, की ‘झिप-या’ चित्रपटाचा पहिला खेळ निवडक प्रेक्षकांना दाखवून साधू यांस त्यांच्या पहिल्या मासिक स्मृतिदिनी 25 ऑक्टोबर रोजी श्रद्धांजली वाहिली गेली. अमृता सुभाष या चित्रपटातील प्रमुख अभिनेत्रीने साधू यांची लेखक म्हणून थोरवी सांगून, मोजक्या उपस्थितांना दोन मिनिटे शांत उभे राहण्याचे आवाहन केले व नंतर चित्रपटाचा खेळ सुरू झाला. ही कलाकृती निर्माते रणजित व आश्विनी दरेकर आणि दिग्दर्शक केदार वैद्य यांनी दोन-अडीच वर्षें झटून बनवली आहे. स्वत: अरुण साधू यांनी चित्रपटाचे पटकथा-संवाद वाचून त्यास मान्यता दिली होती. त्यांनी वाडीबंदर येथे चित्रपटाचे शूटिंगदेखील पाहिले होते. साधू त्यावेळी म्हणाले होते, की “पटकथा लेखकाने कादंबरीचा प्राण अचूक पकडला आहे. मात्र त्याचे रेल्वे प्लॅटफॉर्म व रूळ यांवरील चित्रिकरण फार अवघड आहे. ते कसे जमते ते पाहायला हवे.” ही जेमतेम वर्षापूर्वीची गोष्ट. पण ‘झिप-या’ चित्रपटाचे…

सॅम पित्रोडा यांचे विचारमंथन

सॅम पित्रोडा यांना प्रत्यक्ष ऐकण्याचा योग या वर्षी दोन वेळा आला. प्रथम सहा महिन्यांपूर्वी पुण्यात व अलिकडे दोन आठवड्यांपूर्वी मुंबईत. त्यांनी त्यांचे विचार दोन्ही वेळेस साधारणत: एकेक तास मांडले. एकूण उपस्थितांनी त्यांच्याशी ज्या गप्पा केल्या व त्यांनी ज्या वेगवेगळ्या प्रश्नांना स्पर्श केला, त्यांपैकी दोन मुद्दे मला स्वतःला विचार करावा असे महत्त्वाचे वाटले. वाचणार्‍याला कदाचित त्यातून अजून दुसरे काही सुचू शकेल. त्यामुळे मला त्यांच्या बोलण्यातून काय वाटत आहे ते न मांडता पित्रोडा काय बोलले तेवढेच नमूद करतो. सध्याचे जग हे पूर्णपणे अनियंत्रित बाजारपेठेचे झाले आहे. व्यापार हा धर्म झाला आहे - मग तो खाण्याच्या गोष्टींचा असो वा कपडेलत्ते-दागदागिने-मनोरंजनाच्या वस्तूंचा असो. त्या साऱ्यांचे उत्पादन आपली जरुरी किती आणि आपण करत असलेली निर्मिती किती यांचे एकमेकांशी देणे घेणे जणू काही असतच नाही या पद्धतीने होत आहे. त्याला काही गणितच राहिलेले नाही. वस्तू बाजारात आणायची आणि प्रचंड जाहिरातबाजी करून ती ग्राहकाच्या गळी उतरवायची; इतकी की त्याला त्याची सवयच व्हायला पाहिजे! ती माणसे त्यांनी अमूक गोष्ट घेतली…

घरे-मुले हवीतच कशासाठी?

तरुण व बाल, दोन्ही पिढीची मानसिकता क्रान्तीकारी पद्धतीने बदलत आहे. त्या पिढीचे जगणे आणि भारतीय जीवनशैली यांमध्ये मोठा बदल जाणवू लागला आहे. 'थिंक महाराष्ट्र'ने पुण्याच्या कार्तिकी खडकीकर हिला, तो व तिचा नवरा किरण, ही दोघे वेगळ्या पद्धतीने कशी जगू इच्छितात ते लिहिण्यास सांगितले. कार्तिकीचा लेख प्रसिद्ध होण्यापूर्वी सोशल मीडियावर सध्याच्या तरूण पिढीच्या जीवनशैली आणि त्यासंबंधीचा विचार यांबद्दलचे डॉ. हेमंत यांचे एक टिपण हाती लागले. हा विषय 'थिंक महाराष्ट्र'च्या वाचकांसमोर ठेवावा असे वाटले. कार्तिकीचा लेख आज १६ नोव्हेंबरला तर डॉ. हेमंत यांचा लेख २० नोव्हेंबरला प्रसिद्ध करत आहोत. त्या दोन्ही लेखांवर चर्चा घडावी असे अभिप्रेत आहे. -------------------------------------------------- मला मी आमच्या जीवनशैलीबद्दल काही लिहावे असे सुचवण्यात आले आहे. आम्ही जसे जगत आहोत तसेच का जगतो? आमच्या घरी टेलिव्हिजन नाही आणि आमच्याकडे वर्तमानपत्रदेखील येत नाही. परंतु आम्ही इंटरनेटवरून सार्‍या जगाशी जोडलेले असतो. आमच्या संसारात आम्हाला मुलांची आवश्यकता जाणवत नसली तरी आम्ही घरी दोन कुत्री पाळली आहेत. आम्ही…

तरुण पिढी घरगाडी विकत घेण्यास उत्सुक का नाही?

व्यक्तीच्या यशाचे मोजमाप घर घेण्यावरून किंवा गाडी घेण्यावरून करण्याची पद्धत मागे पडली आहे. उलट घरगाडी न घेण्याकडे कल असणारी तरुण पिढी जगभरात वाढत आहे. एका संशोधनात असे आढळून आले आहे, की तथाकथित 'मिलेनियल' (हजारी) पिढी, जी आता तीस-पस्तीस वर्षांची आहे, ती क्वचितच घर विकत घेते आणि गाडी घेणे दुर्मीळ होत चालले आहे. खरे तर ती पिढी महागड्या वस्तू घेतच नाही. अमेरिकेमध्ये पस्तीस वर्षांच्या खालील लोकांना ‘भाड्याच्या घरातील पिढी’ (Generation of rentals) असे म्हटले जाते. असे का घडले? काही समाजशास्त्रज्ञांच्या मते, सध्याची तरुण पिढी त्यांच्या पालकांच्या पिढीपेक्षा वेगळी आहे. त्यांची श्रद्धा वेगळ्या मूल्यांवर आहे. आजच्या तरुणांनी यशाकडे वेगळ्या पद्धतीने बघितले आहे. जसे, की यशस्वी माणसे नवीन घर विकत न घेता भाड्याने राहतात. यशस्वी होण्यासाठी प्रवास, धोकादायक/अवघड खेळ खेळणे, नवीन व्यापार सुरू करणे अशा अनुभवात गुंतवणूक करतात. खरे तर, लोकांना समृद्धी आणि स्थिरता नकोच आहे. त्यांना त्याऐवजी लवचीक वेळापत्रक आणि पैशांचे व भौगोलिक स्वातंत्र्य हवे आहे. लोकांना भौतिक गोष्टींमध्ये स्वारस्य राहिलेले नाही. जर…

विद्यापीठ नामांतर आणि तारतम्य

विद्यापीठांच्या, रेल्वे स्थानकांच्या आणि विमानतळांच्या नावांवरून वाद सुरू झाले, की काही लोकांना वैताग येतो. मग असे लोक वेगळीच भूमिका घेतात. ‘नकोच कोणाचे नाव द्यायला!’ ‘नाही तरी नाव दिल्याने काय, विद्यापीठातल्या शिक्षणाचा दर्जा सुधारणार आहे का?’ ‘नाव दिल्याने काय, कोणाचा मोठेपणा वाढणार आहे का?’ ‘कशाला या महापुरूषांना वादात ओढता?’ असे काही प्रश्न या लोकांकडून विचारले जातात. त्यांना नावावरून चाललेल्या एका अर्थाने निरर्थक अशा वादांचा कंटाळा आलेला असतो. साधारणत: अशा मागण्यांना एक जातीय पार्श्वभूमीही असते. तेव्हा व्यक्तीने कोणत्या तरी एका नावाचा पुरस्कार केला तर तिच्यावर एका जातीचा शिक्का बसेल आणि दुसरी जात तिच्यावर नाराज होईल अशी भीती लोकांमध्ये असते. म्हणून ते कोणाच्याही नावाचा पुरस्कार करण्याचे टाळून, नकोच ती नामांतराची कटकट असे सावधपणाचे धोरण स्वीकारतात. सोलापूर विद्यापीठाला सिद्धेश्वरांचे नाव द्यावे की अहिल्यादेवींचे नाव द्यावे यावर वाद जारी आहे पण तो वाद करण्यापेक्षा केवळ सोलापूर विद्यापीठ असे नाव दिलेले काय वाईट आहे? अशी या लोकांची भूमिका असते. आता, सोलापूरचा वाद जारी आहे म्हणून…

महाराष्ट्रातील प्रज्ञाप्रतिभा आणि चांगुलपणा ह्याचे नेटवर्क!

संस्कृतीचा ठेवा हा त्या संस्कृतीला वैभवाचे साज चढवणाऱ्या व्यक्ती, संस्था, स्थळे, परंपरा, उत्सव, कला इत्यादींमधून साकारतो. संस्‍कृती केवळ गडकिल्‍ल्यासारख्‍या वास्‍तूंनी किंवा चालीरितींनी आकार घेत नाहीत. तर जागोजागच्‍या धडपड्या व्‍यक्‍ती, त्‍यांनी उभारलेले संस्‍थात्‍मक कार्य आणि सामूहिकपणे घडवलेल्‍या-वाहून आणलेल्‍या वैभवाच्या खुणा असा विस्‍मयकारी अनुभव म्हणजे संस्कृति. महाराष्ट्रीयन संस्कृतिवैभवाच्या खुणा जतन करण्याचा पहिलाच व आगळावेगळा उपक्रम म्हणजे "थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम". थिंक महाराष्ट्र प्रकल्पाची व्याप्ती क्षितिजाएवढी आहे. कारण या प्रकल्पात महाराष्ट्रातील चांगुलपणा आणि प्रज्ञाप्रतिभा यांच्यामध्ये दुवा साधायचा आहे. त्या दृष्टीने वेबपोर्टलवर तीन प्रकारे माहितीचे संकलन केले जाते.

व्यक्ति

सर्वसामान्य माणसे त्यांच्या कर्तृत्वाने समाज घडवत असतात. परंतु अशा माणसांकडे दुर्लक्ष होते व लता मंगेशकर, शरद पवार, माधुरी दीक्षित, सचिन तेंडुलकर अशा सेलिब्रिटींची नावे समाजाचे कर्तृत्ववान प्रतिनिधी म्हणून घेतली जातात. सामान्यांमध्ये दडलेली असामान्य ऊर्जा व्यक्त व्हावी व सर्वदूर पोहोचावी ह्यासाठी अप्रसिद्ध पण कर्तृत्ववान मंडळींची माहिती 'थिंक महाराष्ट्र'वर संकलित केली जाते.

संस्था

महाराष्ट्राची ताकद कार्यकर्त्यांत आहे असे गांधीजी म्हणत. महाराष्ट्रभर स्वयंसेवी संस्थांचे जाळे असून व्यक्तिगत व संस्थात्मक रीत्या बरेच मोठे सामाजिक कार्य होत असते. भोवतालच्या बजबजपुरीजन्य परिस्थितीत लोकांमध्ये आश्वासकता निर्माण व्हावी व सामाजीक कार्यातून व्यक्त होणारा "निरपेक्ष चांगुलपणा" अधिकाधीक लोकांपर्यंत पोहोचावा ह्यासाठी थिंक ग्लोबल व्यासपिठ ऊपलब्ध करते!

वैभव

महाराष्ट्राच्या गावोगावी वेगवेगळी सांस्कृतिक वैशिष्ट्यं असून ते सारे वैभव डॉक्युमेन्टेशन अभावी दुर्लक्षीत आहे. भावी पिढ्यांना व अभ्यासकांना ह्या अनंत गतकतृत्वाचे समग्र दर्शन व्हावे व अनुभवाचा फायदा व्हावा याच उद्देशाने 'वैभव' विभागात गावांची माहिती, कला आणि कलाकार, प्रथा, परंपरा, किल्ले, बाजार, खाद्यसंस्कृती, वन्यवैभवअशा विविध प्रकारची माहिती संकलित करून मांडली जाते.

वाचकांच्या प्रतिक्रिया

मयूर आडकर...धन्यवाद...!

nilesh bagwe

14/09/2013

फारच छान...

नीता भिसे

14/08/2019

सरजी आपले कार्य महानच आहे. उपयोजनात्मक गणित शिकल्याशिवाय मुलांची भीती जात नाही आणि आनंद मिळत नाही. आपलं काम या दृष्टीकोनातून एकमेव आहे. आपणास सलाम !
अशोक निकाळजे प्रा.शा. राक्षस भुवन (शनि)ता. गेवराई.

अशोक निकाळजे . प्रा.शा. राक्षस भुवन ( शनि)ता. गेवराई. जि .बी

13/08/2019

अतिशय चांगल्या पद्धतीने दिलेली उपयुक्त माहिती. धन्यवाद,

मनोज बालकृष्ण जोशी

MI PAN ASACH AHE.

rupesh ramesh kurhade

मतिन भोसले सलाम तुमच्या कार्याला.

Samiksha Katkar

06/08/2019

बाबांसारखे निस्वार्थी नेर्तुत्व गावाला मिळाले. त्यांचा आम्हा गावकऱ्याना अभिमान आहे त्यांच्या हातून अशीच समाजाची सेवा घडत राहो.

किरण रायते

Salute to you baba.. great work.. and hearty proud of you. Because of you many more lifes can save. keep it up and we need your service.

Shekhar shinde

व्यक्ति

संस्था

वैभव

'थिंक महाराष्‍ट्र'मध्ये माहिती संकलनासोबत विचार व कृती यांना प्रवृत्त करणारे सामाजिक उपक्रम राबवले जातात.

वाचकांच्या प्रतिक्रिया

थिंक महाराष्ट्रचे युट्युब चॅनेल!

Plain text