नारायण वामन टिळक हे फुलांमुलांचे कवी म्हणून ओळखले जात. त्यांच्या निधनाचे आणि त्यांची रचना, ‘अभंगांजली’चेही 2019  हे शताब्दी वर्ष आहे. ते ‘नाना’ या नावाने परिचित होते. ते कमालीचे मातृभक्त होते. त्यांना त्यांच्या मनमानी वडिलांचा राग येई. त्यांच्या आईजवळ नीतिकथांचे एक पुस्तक होते. ते त्यांच्या शीघ्रकोपी वडिलांनी रागाच्या भरात जाळून टाकले. तेव्हा, छोट्या नारायणाने त्यांची चुन्याची डबी विहिरीत फेकून दिली होती!

मी सर्वसाधारण रसिक प्रेक्षक आहे. माझ्या रसिकतेचा अपमान करणारे दोन प्रसंग माझ्या वाट्याला आले. एक – जुन्या नाटकाचे अभद्र रूप व दोन – जुन्या अभंगाचे विकृत सादरीकरण.

कै. गोविंद बल्लाळ देवल यांच्या ‘संगीत संशयकल्लोळ’ या नाटकाचे २०१६ शतकमहोत्सवी वर्ष असल्याची पर्वणी साधून ‘प्रशांत दामले फॅन फाउंडेशन’ने ते नाटक रंगभूमीवर आणले होते. मी नाटकाचा प्रयोग पाहिला.

नव्या ‘संशयकल्लोळ’मध्ये राहुल देशपांडे आणि प्रशांत दामले हे दोघे प्रमुख भूमिकांत असणार असे जाहीर झाल्याने प्रेक्षकांमध्ये उत्सुकता होती. राहुल देशपांडे हे सध्याचे महाराष्ट्रातील लोकप्रिय रंगभूमी गायक कलाकार. दामले यांनी तर लोकप्रियतेचे अनेक विक्रम केले आहेत. त्यांनी या अगोदर सौभद्र या आणखी एका लोकप्रिय संगीत नाटकाचे प्रयोग केले होते.

त्यावेळचे तंत्र वापरूनच हा नवीन प्रयोग बसवण्यात आला. मूळ संशयकल्लोळ हे पाच अंकी नाटक होते. त्यात अनेक प्रवेश आहेत. ‘संशयकल्लोळ’ नाटकातील पदांची संख्या ‘सौभद्र’/‘स्वयंवर’/‘मानापमान’ या जुन्या नाटकांच्या तुलनेने खूपच कमी म्हणजे फक्त तीस एवढी आहे. त्यांपैकी अठरा पदे पहिल्या दोन अंकात आहेत. अश्विनशेठ, रेवती आणि फाल्गुनराव (हो. हो. मूळ नाटकात त्यालाही पाच पदे आहेत) यांच्या तोंडी एकूण सत्तावीस पदे येतात. ‘हृदयी धरा हा बोध खरा’ हे पद दोनदा आहे.

वारकरी संप्रदायाच्या सुंदर शिल्पाचा पाया ज्ञानदेवांनी घातला, पण त्या संप्रदायाच्या विस्ताराची कामगिरी पार पाडली ती संत नामदेवांनी. ते काम नामदेवांनी ‘नाचू कीर्तनाचे रंगी| ज्ञानदीप लावू जगी |’ असा विश्वास मनाशी बांधून केले. नामदेव स्वत:ला त्या संप्रदायाचे ‘किंकर’ मानतात. नामदेवांनी त्यांच्या आयुष्याची वाटचाल ‘आम्हा सापडले वर्म | करू भागवत धर्म ||’ असे उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठेवून केली. अभंग हे त्यांच्या जीवनाचे प्रतिबिंब. त्यामधून त्यांच्या जीवनात आणि काव्यात घडलेली परिवर्तने यांचा मेळ घालता येतो. त्या अभंगांमधून ज्ञानदेवांचे लोकोत्तर जीवन, ज्ञानदेवांच्या समाधीच्या वेळचे वर्णन, ‘आदि’, ‘तीर्थावेळी’ आणि ‘समाधी’ यांचे स्वरूप वाचकांसमोर येते. त्यांतून समकालीन संतांची चरित्रेही स्पष्ट होतात. ते ऐहिक व पारलौकिक अशा दोन्ही पातळ्यांवरचे विवेचन करतात.

संत सावता माळी हे नामदेवकालीन संत कवी. त्यांचा जन्म सोलापूर जिल्ह्यात पंढरपूरच्या जवळ अरणभेंडी या गावात शके 1152 मध्ये झाला. त्यांच्यामुळे अरणभेंडी हे क्षेत्र झाले. त्यांच्या पित्याचे नाव परसूबा, आईचे नाव नांगिताबाई. पत्नीचे नाव जनाबाई. अरणभेंडी येथे ज्या मळ्यात सावता माळी भाज्या पिकवता पिकवता विठ्ठलभक्ती करत, त्या मळ्यातच विठ्ठलाला पाहत. त्यांनी त्यांचा देहदेखील त्या मळ्यातच विठ्ठलाचे नाम घेत ठेवला. त्या ठिकाणी समाधिमंदिर बांधण्यात आले आहे. पंढरपूरला जाताना भक्तमंडळी आवर्जून अरणभेंडी येथे थांबतात आणि सावता महाराजांच्या समाधीचे दर्शन घेतात. संत सावता माळी यांनी त्यांच्या अभंगांमधून आणि जगण्यामधून कर्म हाच ईश्वर हा संदेश महाराष्ट्राला दिला.

संत सावता माळी यांनी हे सांगितले, की परमेश्वराची आराधना करताना भाव महत्त्वाचा असतो. मूर्तिपूजा आणि कर्मकांड यांपेक्षा भक्तिभाव हा खरा. त्यांनी मानवता धर्म हा महत्त्वाचा मानला.

     अरुण भालेराव यांचा लेख वाचला. अभंग आणि गझल ह्या दोन काव्यप्रकारांचा आकृतिबंध वेगळा, तांत्रिक नियम वेगळे, असे असताना ह्या दोन प्रकारांची तुलना करण्याचे प्रयोजन काय? आशयसाम्यता अनेक प्रकारांत दाखवता येते. अगदी गद्य साहित्यकृतीतही. केवळ आशयावरून तुकारामांच्या अभंगांना ‘गझल’ सिध्द करण्याचा खटाटोप न पटणारा आहे. अभंगापेक्षा हिंदीतला ‘दोहे’ हा प्रकार ‘शेरा’च्या  अधिक जवळ जातो आणि मात्रिक छंदात असतो. तरीही कबिरांच्या किंवा निदा फाजलींसह अनेक सद्यकालीन हिंदी/उर्दू शायरांच्या दोह्याला कोणी ‘शेर’ म्हणत नाही!