तांबवे हे नीरा नदीकाठी वसलेले तीन हजार लोकसंख्येचे गाव. गावाचा पाण्याचा मुख्‍य स्रोत म्हणजे नीरा नदी व प्रमुख पीक म्हणजे ऊस! सोलापूर जिल्ह्यातील माळशिरस तालुक्‍यात अकलूजपासून पाच ते सहा किलोमीटर अंतरावर ते गाव स्थित आहे. वज्रेश्वरी देवी हे त्‍या गावाचे ग्रामदैवत. सुमारे सात हेक्टरच्‍या निसर्गरम्य परिसरात हेमाडपंथी शैलीतील ते पुरातन दगडी मंदिर उभे आहे. त्‍या मंदिराचे वैशिष्‍ट असे, की ते वज्रेश्‍वरी देवीचे भारतातील दुसरे ज्ञात मंदिर आहे. वज्रेश्वरी देवीची मंदिरे देशभरात फक्त दोन ठिकाणी आढळतात. एक मुंबईजवळच्‍या वसई येथे तर दुसरे सोलापूरच्‍या तांबवे गावात.

ते मंदिर नीरा नदीपात्रापासून उंच टेकडीवर आहे. तेथे माघ पौर्णिमेला दोन दिवसांची यात्रा भरते. यात्रेदिवशी आजुबाजूच्या गावांतील आराध्यी मंडळी देवीसमोर जागर घालतात. देवीच्‍या मूर्तीसमोर गोल आकाराचे दगडी ताट आहे. यात्रेदिवशी त्या ताटामध्ये सुवासिनी एकत्रित जेवण करतात. यात्रेत कुस्त्यांचा कार्यक्रम होतो. त्याजोडीला आराध्यांचा मेणा, देवीला पुरणपोळीचा नैवेद्य असे कार्यक्रम होतात. यात्रेतील शेवटची कुस्ती सत्तर ते ऐंशी हजार रुपयांच्या पारितोषिकाची असते.

कोकण हे देवभूमी म्हणून मान्यता पावले आहे. त्याची निर्मिती भगवान परशुरामाने केली अशी लोकांची दृढ धारणा आहे. तेथे पावलोपावली विविध वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण अशी अनेक देवदेवतांची मंदिरे पाहण्यास मिळतात. ती तेथील श्रद्धा व संस्कृती यांचे प्रतिक आहे. प्रत्येक गावात ग्रामदैवत असणे हा तेथील भाविकतेचा स्थायीभाव असून, परमेश्वरी शक्तीची विविध रूपात भक्तीभावाने व श्रद्धेने जोपासना केली जाते.

आजही तेथे अस्तित्वात असणाऱ्या गावरहाटीच्या अधीन राहूनच सर्व धार्मिक सण, उत्सव व व्रतवैकल्ये साजरे करण्याची परंपरा पाळली जाते. ती मंदिरे माणसांना परस्परांशी जोडण्याचे काम नकळत करत असतात. मंदिर विश्वस्त मंडळ, बारा पाचाचे मानकरी, पुजारी, सेवेकरी व अन्य निशानदार ही माणसे कार्यरत असतात. कोकणात साधारणत: त्रिपुरी पौर्णिमेनंतर जत्रोत्सवांना प्रारंभ होतो. तसाच तो देवगडपासून तीस किलोमीटर अंतरावर देवगड-मालवणच्या सीमेवर असणाऱ्या मुणगे या गावीही होतो. ते निसर्गसंपन्न गाव एका बाजूला आचरा खाडी, दुसऱ्या बाजूस अरबी समुद्र व पोयरे तसेच हिंदळे गावच्या शेजारीच वसले आहे. अर्थतज्ज्ञ डॉ. भालचंद्र मुणगेकर यांचेही ते गाव आहे. त्‍या गावास आध्‍यात्मिकतेचा वारसा लाभलेला आहे. तेथील श्री भगवती देवी हे जागृत देवस्थान आहे. आदिमायेचा अवतार व स्थानिकांच्या अढळ श्रद्धेचा केंद्रबिंदू असलेली ती श्री भगवतीदेवी! तेथील देवीचा वार्षिकोत्सव हा सलग पाच दिवस चालतो. तो दरवर्षी पौष पौर्णिमेला (शाकंभरी पौर्णिमा) सुरू होतो आणि त्याची पाचव्या दिवशी ‘लळीता’ने सांगता होते.

माढा हे सोलापूरच्‍या माढा येथील तालुक्‍याचे गाव. तेथील ग्रामदैवत माढेश्‍वरी हीच्‍या नावावर त्या गावाचे माढा असे पडले. महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी तुळजाभवानी मातेची प्रतिरूपे सोलापूर जिल्ह्यात विविध ठिकाणी आढळून येतात. त्‍यांमध्‍ये प्रसिद्ध असलेली ठिकाणे तीन - सोलापूरची रूपाभवानी, करमाळ्याची कमलाभवानी आणि माढ्याची माढेश्वरी.

माढेश्वरी देवीचे मंदिर शिवाजी महाराजांच्या काळापासून अस्तित्‍वात असल्‍याचे मानले जाते. मात्र त्‍यास कोणताही पुरावा नाही. महादजी निंबाळकर (शिवाजी महाराजांचे जावई) यांच्‍या दासीपुत्राचा मुलगा रावरंभाजी निंबाळकर यांना 1710 नंतर माढ्याची जहागिरी मिळाली. त्‍यानंतर त्‍यांनी माढेश्‍वरीचे मंदिर उभारले. ते मंदिर दगडी, हेमाडपंथी शैलीतील आहे. मंदिराच्या आसपास बराच मोठा परिसर आहे; बऱ्यापैकी स्वच्छ आहे. पुजारी नावाच्या परिवाराकडे त्या देवळाची देखभाल करण्याचे काम आहे. तो परिवार, त्यांच्यापैकी एक सदस्य तेथे राहूनच देखभाल करत आहे. त्‍या परिवारातील पुजारी मॅडम आम्हाला भेटल्या. त्या स्वत: सत्त्याहत्तर/ अठ्ठ्याहत्तर वर्षांच्या आहेत. त्यांच्या मदतीला गोरेबाई आहेत. त्या दोघी मिळून व्यवस्था पाहतात. देखभालीसाठी ट्रस्ट स्थापन केलेला आहे.

मंदिराच्या परिसरापासून काही अंतरावर किल्ला होता. आता किल्ल्याचे फक्त दोन बुरुज बाहेरून दिसतात. फार पूर्वी त्या किल्ल्यापासून ते माढेश्वरी मंदिरापर्यंत भुयारी रस्ता अस्तित्‍वात होता. त्या मार्गाचा वापर किल्ल्यावरील स्त्रियांना देवळात येण्यासाठी होत असे. मंदिराच्या बाजूने ते भुयार बंद केलेले आहे असे पुजारी मॅडमनी सांगितले. अनेक वर्षांपूर्वी मंदिराच्‍या शेजारून छोटा ओढा वाहायचा, अशी आठवण सांगितली जाते.

 ‘कानुबाई’ हे खानदेशचे आराध्यदैवत. कानुबाईच्याच नावाने खानदेशाला ‘कानुबाईचा देश’-कानदेश- ‘खानदेश’ असे नाव मिळाले आहे. ‘खानदेश’ नावाची उत्पत्ती तशी सांगितली जाते. कानुबाईचा उल्‍लेख ‘कानबाई’ असाही केला जातो.

कानुबाई ही निसर्गदेवता आहे. तिला प्रकृती मानले जाते. वंशवृद्धी व गोधनवृद्धीसाठी या निसर्गदेवतेची पूजा करण्यात येते. नागपंचमी च्या पहिल्या रविवारी कानुबाईची स्थापना करण्यात येते. कानुबाई ही श्रीफळ म्हणून पवित्र मानल्या जाणार्‍या नारळाच्या रूपाने घरोघरी आणली जाते. बर्‍याच ठिकाणी हे नारळ पिढ्यानपिढ्या तेथील देव्हार्‍यात जतन करून ठेवलेले असतात. कानुबाईची स्थापना ठरावीक घरांतच होत असली तरी शेजारीपाजारी, भाऊबंदकीतले लोक त्या कुटुंबांच्या आनंदात सहभागी होतात. यातून समाजात एकोपा व प्रेम वृद्धिंगत होते व समाज गुण्यागोविंदाने नांदतो.

कानुबाईला पिवळा, लाल अथवा गुलाबी पीतांबर नेसवला जातो. मोत्याची नथ, मंगळसूत्र, हार, हिरवा चुडा आदी सौभाग्यकांक्षिणीची आभूषणे चढवून घरातल्या देव्हार्‍यात अथवा देव्हार्‍यालगतच्या जागी नव्याकोर्‍या साड्यांच्या आडोशात सजावट करून कानुबाईची स्थापना होते. अवतीभवती आंब्याच्या पानांची तोरणे व विविध रानफुलांच्या माळांनी देव्हारा सजवला जातो. घरातल्या स्त्रिया कानुबाईची गाणी म्हणतात. अनेक लोकगीतांच्या ओव्यांमधून कानुबाईच्या सौंदर्याचे, तिच्या प्रेमाचे गुणगान केलेले असते.

‘कानबाई न्हावाले बसली ओ माय, पीव्वा पीतांबर नेसणी ओ माय,
अंगी कंचोळी घाली ओ माय, भांग गुलाल ना भरा ओ माय,
कपाय कुंकना भरा ओ माय, डोया मा काजय झिरमिरी ओ माय’

कृष्णा-कोयनेच्या प्रीतिसंगमाने पुनित झालेल्या कराड नगरीचे नाव भारतात अनेक दृष्टींनी प्रसिद्ध आहे. नगरीला तिन्ही बाजूंनी कृष्णा व कोयना या नद्यांनी वेढलेले आहे. या नद्यांच्यामुळे कराड नगरी व तिच्या सभोवतालचा परिसर सुजलाम सुफलाम झालेला आहे. कराड परिसरात तीन बलाढ्य सहकारी व एक खाजगी साखर कारखाना डौलाने उभे आहेत. कराड नगरी उद्योग, व्यवसाय, शिक्षण, संस्कृती, सहकार इत्यादी सर्व गोष्टींत आघाडीवर आहे.
 

कराड नगरीचे वैशिष्ट्य म्हणजे तेथील ग्रामदैवत श्री कृष्णाबाई. तिच्या प्रतिवर्षी मोठ्या उत्साहाने साजर्‍या होणार्‍या उत्सवाबाबत आख्यायिका अशी आहे, की शिवाजी महाराज यांच्यावर अफजलखानाने स्वारी योजली होती. अफजलखान त्याच्या बलाढ्य सैन्यासह चालून आला होता. परिसरातील लोक-माणसांमध्ये काळजी होती. तेव्हा वाईच्या ब्राह्मण समाजाने कृष्णाबाईला साकडे घातले, की ‘महाराजांवरील संकट टळू दे, आम्ही तुझा उत्सव चालू करू!’  
 

अफजलखान जावळीत आला आणि तो ऐतिहासिक मुकाबला झाला. शिवाजी महाराजांनी अफजलखानाचा वध केला व महाराजांवरचे संकट टळले. त्या वेळेपासून वाईमध्ये कृष्णाबाईचा उत्सव मोठ्या प्रमाणावर साजरा होऊ लागला. नंतर तो कराड नगरीमध्ये सुद्धा साजरा होऊ लागला. उत्सवाला तीनशेहून अधिक वर्षांची ऐतिहासिक परंपरा तयार झाली आहे.
 

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात देवगडपासून तीस किलोमीटर अंतरावर कोटकामते हे निसर्गरम्य, टुमदार गाव आहे. पूर्वी त्या गावी एक किल्ला होता. त्याचे अवशेष म्हणून गावात प्रवेश करताना बुरुज व थोडीफार तटबंदी दिसतात. या कोटामुळे गावाचे नाव कोटकामते असे पडले. गावाची वस्ती पंधराशेच्या आसपास आहे. दर्यासारंग कान्होजी आंग्रे यांनी तेथे सुमारे पावणेतीनशे वर्षांपूर्वी स्थापना केलेली श्रीभगवतीदेवी हे त्या गावाचे भूषण. तेथे ‘भल्ली भल्ली भावय’च्या जल्लोषात भावई उत्सव साजरा होतो. श्री देवी भगवतीच्या प्रांगणात ढोलताशांच्या तालावर आबालवृध्द भावईच्या सोबतीने चिखलात रंगून जातात, तर महिला कळश्यांचा नवस फेडण्यात दंगल्या होतात!
 

कान्होजी आंग्रे ह्यानी गोव्यातून वारंवार होणा-या पोर्तुगीज हल्ल्यांचा बंदोबस्त करण्यासाठी स्वत:च्या शौर्याच्या लढायांबरोबरच श्री देवी भगवतीला साकडे घातले. त्यानुसार देवी नवसास पावलीदेखील, तेव्हा त्यांनी भगवतीचे मंदिर बांधले. बघता बघता, तिचा लौकिक जागृत व नवसाला पावणारी देवता म्हणून पसरला.
 

मंदिरात प्रवेश करतानाच कान्होजी आंग्रे यांच्या काळामधील कोरीव काम आणि मंदिराची भव्यता डोळ्यांत भरून राहते. तेथील पुरातन वड-पिंपळाच्या वृक्षांचे पार आणि देवीचे वाहन असणारी सिंहप्रतिमा बघून आदर तयार होतो. प्रवेश-पायरीशी उलट्या पुरलेल्या दोन तोफा दिसतात. एकाच वेळी साताठशे जण बसू शकतील असा भव्य सभामंडप, त्याचे लाकडी खांब, त्यांवरील कोरीव काम, महिरपदार कमानी, चिरेबंदी फरशी आणि सहज वाचता येणारा शिलालेख हे या मंदिराचे विशेष आहेत.
 

सहा प्रचंड लाकडी खांबांनी तोललेली तक्तपोशी, प्रत्येक खांबाचा प्रचंड परीघ, वरचा कोरीव भाग, जुन्या घंटा, चार प्रमुख देवतांचे तरंग (तरंग संस्‍कृती हे सिंधुदुर्ग जिल्ह्याचे वैशिष्ट्य आहे.) आणि अतिसुंदर सुबक, रेखीव श्री भगवतीची मूर्ती, शेजारचे लामणदिवे.... हे सारे मन लुभावून टाकणारे आहे.
 

ऐतिहासिक असल्यामुळे पुण्यात अनेक देवदेवतांची मंदिरे आहेत, भिकारदास मारुती, पत्र्या मारुती, जिलब्या गणपती, चिमण्या गणपती अशा चित्रविचित्र नावांसाठीही ती प्रसिद्ध आहेत. पण पुण्याचे ग्रामदैवत कोणते म्हणाल तर एक आहे कसबा गणपती आणि दुसरी तांबडी जोगेश्वरी! ही पुण्याची, ग्रामसंरक्षक देवता.

ग्रामदेवता ही साधारणपणे गावाबाहेर वेशीपाशी असते, कारण तिने शत्रू आला तर त्याला वेशीबाहेर अडवून त्याचा संहार करायला पाहिजे, पण तांबड्या जोगेश्वरीचे देऊळ हे पुण्याच्या शहर भागात गजबजलेल्या वस्तीत येऊन ठेपले आहे. ज्या काळात मूर्ती बसवली गेली तेव्हा ती वेशीबाहेर, म्हणजे त्या काळच्या पुण्याबाहेर होती. तेव्हा मंदिरही नव्हते. नुसती पाषाणाची मूर्ती.

तीनशे वर्षांपूर्वी, आजच्या पुणे शहराच्या अगदी मध्यावरून, अत्यंत गजबजलेल्या गर्दीच्या भागातून आंबील ओढा वाहत होता. हा ओढा सदाशिव, शुक्रवार, बुधवार व शनिवार या पेठांच्या भागामधून वाहात जाऊन मग मुठा नदीला मिळत होता. जोगेश्वरी तेव्हा ओढ्याच्या काठी होती.

जोगेश्वरीचे उल्लेख पुराणातही सापडतात असे मत कै.राजवाडे, डॉ.केतकर यांनी नोंदवलेले आहे. ‘तां नमामी जगदधात्री योगिनी परयोगिनी’ असे योगेश्वरीचे म्हणजेच जोगेश्वरीचे वर्णन भविष्यपुराणात आहे. योगिनी हे योगेश्वरीचे दुसरे नाव. योगेश्वरीचे प्राकृत रूप म्हणजे जोगेश्वरी. योगेश्वरी संज्ञेचा उलगडा मूर्तिरहस्य व्याख्येत ‘जीवेश्वरैकस्य ईश्वरी सा योगेश्वरी’ असा केला आहे. म्हणजे, जीव आणि ईश्वर यांची एकरूपता दाखवणारी ही आदिशक्ती आहे.