हळदीची आणि भारतीय लोकांची ओळख आर्युवेदाच्या माध्यमातून पाच हजार वर्षांपूर्वीं झाली असली तरी तिचा स्वयंपाकघरातील वापर मात्र अडीच हजार वर्षांनंतर झाला. आता तर या वनस्पतीने स्वयंपाकघराचा पूर्ण ताबा घेतला आहे. दक्षिण भारतामध्ये वाण्याच्या दुकानात सामानाची यादी देताना प्रथम क्रमांकावर हळद असते. एवढ्या प्रमाणात हळद आपल्यात जीवनात रूळलेली आहे.

पूर्वी हळद केवळ जंगलात मिळत असे. दक्षिण पूर्व आशियाई देशात तिचे जास्त वास्तव्य आढळते. त्या  काळात जंगलात आढळणारी हळद भारतात फक्त औषधांसाठीच वापरली जात असे. नंतर तिचा उपयोग रंगकामासाठी होऊ लागला आणि यानंतर मात्र तिने मसाल्याच्या डब्यात हळद पावडरच्या रुपाने उडी घेतली. हळदीची औषध, रंग आणि मसाल्याच्या पदार्थांतील वापरामुळे मागणी वाढली आणि शेतीक्षेत्रात तिचा प्रवेश झाला. पिवळ्या रंगामुळे हळद काश्मीरमध्ये मिळणाऱ्या केशरसाठी पर्याय ठरली. केशराची जशी शेती तशी हळदीची का नको? म्हणून भारतीय जंगलात आढळणारी हळद आणि श्रीलंकेच्या जंगलातील हळद यांचा संकर झाला आणि शेतीसाठी हळदीचे पहिले वाण तयार झाले.

मी लग्न होऊन, कासेगाव या घाटावरच्या गावातून कोकणात कणकवलीला आले. चार गुंठे जमिनीतील घर आणि बाजूची मोकळी जागा. सासुबाई (शकुंतला घाणेकर) त्यांच्या माहेरच्या (पाभरे, ता. गुहागर, जि. रत्नागिरी) गोष्टी सांगत. मलाही आमच्या छोट्याशा बागेत काही लावावे, ते वाढताना पाहण्यातला आनंद घ्यावा असे वाटत असे. माझ्या मिस्टरांचे निसर्गप्रेम अगदी पुस्तकी. त्यांचे साहित्यातील निसर्गवर्णने, बागांची वर्णने असले वाचून भागत असे. ते स्वत: मातीत हात घालायला तयार नसत. माझ्या मामेसासऱ्यांना (माधव सावरकर, पाभर) आपल्या भाच्याचा हा स्वभाव पूर्ण माहितीचा. ते माझा आणि आईंचा (सासुबाईंचा) उत्साह बघून मला म्हणाले, “विद्या, मी तुला हळद, कणगरे यांचे बी आणून देतो. पहिल्यांदा लावूनपण देतो. मग तू कर काय ती तुझी शेती.”

आणि खरोखरच, माधवमामा पाभऱ्याहून हळदीचे, कणगरांचे कंद घेऊन आले. आम्ही आमच्या जागेतील एक कोपरा हळद लागवडीसाठी निवडला. दहा बाय दहा फुटांचे क्षेत्र आणि आम्ही पाभऱ्यातील हळदीचे कंद त्या जागी एका मे महिन्याच्या शेवटी लावले. मामा मला म्हणाले होते, “निसर्ग त्याचे काम बरोबर करत असतो. तू काही काळजी करू नको. मी पुढच्या वर्षी तुझ्या घरची हळद बघायला येतो” मी स्वत: लावलेली हळद, कणगरे प्रत्यक्ष पीक येण्याच्या आधीच मला दिसू लागली!

सांगली ही देशातीलच नव्हे तर जगातील हळदीची प्रमुख बाजारपेठ आहे. त्या परिसरात पिकली जाणारी दर्जेदार राजापुरी हळद, हळदीचा दर्जा वर्षानुवर्षे टिकवून ठेवणारी जमिनीखालची पेवांची व्यवस्था, पेवांतील हळदीची आकडेआकडी (बिल टू बिल) खरेदी-विक्री, सांगलीचा हळद वायदेबाजार, बँकांकडून हळदीचे पॉलिश अन् पावडर यांसाठी मिळणारे अर्थसाहाय्य, त्‍या परिसरात उभारलेल्या हळद पावडर आणि पॉलिश मिल्स-वेअरहाऊस-गोडाऊन्स, वाहतूक कंपन्या, अडते, खरेदीदार आणि हमीदार व्यवस्था इत्यादी घटक सांगली हे देशभरातले हळद केंद्र बनण्यास महत्त्वपूर्ण ठरले. व्यापा-यांनी व्यवहारात ठेवलेली सचोटी आणि सत्वर पेमेंटची व्यवस्थाही हळद व्यापार-वृध्दीस लाभदायक ठरली.
 

हळद ही कीडनाशक म्हणून ओळखली जाते, परंतु खुद्द हळदीचे पीक अत्यंत नाजूक आहे. हळकुंड उघड्यावर ठेवल्‍यास त्‍यास किडीची लागण पहिला पाऊस पडताच होण्‍याची शक्‍यता बरीच असते. हळदीला ओलसरपणा लागला तर ती आतून काळपट-लाल पडते. अशा हळदीला लोखंडी हळद असे म्‍हणतात. त्या हळदीचा दर्जा कमी असतो. त्‍यामुळे पावसाळ्यात हळद साठवण्‍यासाठी जमिनीमध्‍ये कोठार खणण्‍यात येते. त्या कोठारास ‘पेव’ असे म्‍हटले जाते. शेतकर्‍यांचा अनुभव आणि निरीक्षण यांमधून पेवांचे तंत्र शतकापूर्वी विकसित झाले. पेव ही हळकुंड स्‍वरूपातील हळद साठवण्‍याची शेतक-यांची पारंपरिक पद्धत आहे.

हळद साठवण्यासाठी पेवे खोदली जातात. सांगलीतील हरिपूर, सांगलवाडी या परिसरात १९६५ सालापर्यंत सुमारे आठशे पेवे खोदण्यात आली होती. अन्य राज्यांतून हळदीची मोठी आवक १९६५ साली झाल्याने, त्यावेळी आणखी बाराशे नवीन पेवांची निर्मिती करण्यात आली होती. त्या दोन हजार पेवांत दोन लाख पोती हळदीची साठवणूक होई. त्यानंतर पेवांची संख्या व हळद साठवणुकीची क्षमता वाढत गेली. २००४ सालापर्यंत हरिपूरात चाळीस हजार पेवे होती. त्‍यात चाळीस लाख पोती हळद मावत असे.