डोंबिवलीतील ‘फ्रेंड्स लायब्ररी’ने सुरू केलेला आदानप्रदान ग्रंथप्रदर्शनाचा उपक्रम चांगले मूळ धरत आहे. प्रदर्शनाच्या दुसऱ्या वर्षीं यंदा पन्नास हजार ग्रंथ पै यांच्याकडे जमा झाले व जवळजवळ तेवढ्याच साहित्यकृती लोकांनी बदल्यात उचलून नेल्या. डोंबिवलीत ‘अखिल भारतीय साहित्य संमेलन’ 2017 साली भरले होते. त्यावेळी डोंबिवली शहरात साहित्यिक वातावरण निर्माण व्हावे म्हणून काही उपक्रम राबवले गेले. त्यावेळी ‘फ्रेंड्स लायब्ररी’च्या पुंडलिक पै यांनी हा आगळावेगळा व वैशिष्ट्यपूर्ण कार्यक्रम प्रथम राबवला! त्यांच्या असे वाचनात आले होते, की युरोपात जर्मनी, फ्रान्स, इटली, ग्रीस वगैरे देशांत पुस्तके आदानप्रदान प्रदर्शने भरवली जातात. त्या प्रदर्शनांमध्ये वेगवेगळ्या विषयांची पुस्तके नागरिकांकडून लायब्रऱ्यांकडे जमा होतात. तशी प्रदर्शने तेथे बागेत किंवा सार्वजनिक जागांत भरवली जातात. लोक आवडीप्रमाणे पुस्तके निवडून त्यातून घेऊन जातात. पै यांच्या मनात तसे प्रदर्शन डोंबिवलीत का भरवू नये असा विचार सुरू झाला व त्यांनी त्याला आदानप्रदान असे स्वरूप दिले. पुंडलिक पै हे असे व्यक्तिमत्त्व आहे, की ते मनात आलेली गोष्ट जिद्दीने पार पाडतात. मात्र त्यांनी या कार्यक्रमाचीही अंमलबजावणी सुरू करून ‘आदानप्रदान’ प्रदर्शन भरवण्याचे निश्चित केले तोपर्यंत साहित्य संमेलन पार पडून गेले होते! तरीदेखील त्यांनी डोंबिवलीत वाङ्मयीन वातावरण तयार झाले आहे, ते तसेच काही दिवस राहवे, त्याची सुरुवात त्यांच्या प्रदर्शनापासून व्हावी हे निश्चित केले.

संजय क्षत्रिय यांनी गणेशाची रूपे विविध प्रकारचे साहित्य वापरून साकारली आहेत. त्यांनी पांढरी पावडर आणि डिंक यांच्या साहाय्याने अर्धा इंच ते तीन इंच आकारांच्या सूक्ष्म गणेशमूर्ती साकारल्या आहेत. त्यांनी तो छंद वयाच्या अठराव्या वर्षापासून जोपासला आहे. वास्तवात ते विडी कामगाराचा पोटी जन्‍माला आले. घरात शिक्षणाचा संस्कार नव्हता. संजय यांचे शिक्षणही जेमतेम नववीपर्यंत झाले. त्यांनी घरांना रंग देऊन संसाराचा गाडा संभाळणे सुरू केले व त्याबरोबर, त्यांनी स्वतःचा छंदही जोपासला.

संजय क्षत्रिय नासिक जिल्ह्यात सिन्नरला बंगलीवजा घरात राहतात. त्यांचे बंधू त्याच बंगल्यात मागील बाजूस असतात. संजय त्यांच्या छंदकलेचे प्रदर्शन दरवर्षी गणपतीत सिन्नर शहरी मांडतात. ते म्हणाले, की त्यांच्याकडे त्यांनी निर्माण केलेल्या एकतीस हजार कलाकृती जमा आहेत. त्या या प्रदर्शनानिमित्ताने बाहेर येतात. त्या सर्व मांडायच्या तर दोन हजार चौरस फूट जागा लागेल. एरवी, त्या कोठे ठेवायच्या हा प्रश्नच असतो. नासिकच्या आनंद बोरा नावाच्या पत्रकाराने त्यांच्या मित्रांचे प्रदर्शन नासिकला भरवले होते, तेवढाच मूर्तीचा सिन्नरबाहेरचा प्रवास !

सरस्वती लायब्ररी ते व्यंगचित्रकार संमेलन

कविश्रेष्ठ कुसुमाग्रजांना ज्ञानपीठाचा सन्मान मिळाला होता, हे मराठी सर्व रसिकांना ठाऊक आहे; मात्र त्याच महान कवीने पुण्यातील रस्त्याच्या कडेला टपरीतील वाचनालय चालवणाऱ्या कार्यकर्त्‍यांना कला महाराष्ट्र सरकारने सांस्कृतिक उपक्रमांसाठी मोठी जागा द्यावी, ही विनंती केली होती, ती घटना फार थोड्यांना माहीत असेल! पुणे महापालिकेने आणि महाराष्ट्र शासनाने कुसुमाग्रजांच्या त्या विनंतीकडे जराही लक्ष दिले नाही. अर्थात, तात्यासाहेबांनी ती विनंती ज्याच्यासाठी केली होती, तो मात्र विलक्षण जिद्दीने, महापालिकेच्या अतिक्रमणाच्या फुफाट्यात वाहून न जाता खंबीरपणे उभा राहिला आहे आणि पुण्यासारख्या शहरात साहित्य-संस्कृतीचा शिलेदार म्हणून आत्मविश्वासाने वावरत आहे.

कोथरूड-कर्वेनगर-वारजे या पश्चिम पुण्यातील विस्तारलेल्या उपनगरातील विविध सांस्कृतिक आणि वाङ्मयीन उपक्रमांच्या आरंभीची आणि विस्ताराची पार्श्वभूमी ज्याच्या उत्साहामुळे आणि सक्रियतेमुळे तयार झाली, तो कार्यकर्ता आहे कैलास भिंगारे!

आयुष्यात एखाद्या कठीण प्रसंगाला तोंड देत असताना, त्यावर मार्ग शोधत असताना, उपाय करत असताना, अगदी अनपेक्षितपणे एखाद्या चांगल्या कामाची सुरुवात होते! पुण्याच्या वीणा गोखले यांच्या बाबतीत असेच झाले. वीणाला जुळ्या मुली. त्यांपैकी एक नॉर्मल व दुसरी स्पेशल चाईल्ड – जन्मापासून अंथरुणाला खिळलेली मुलगी. या मुलीला कसे सांभाळायचे? तिच्यावर काय उपचार करायचे? कसे करायचे? कुठे करायचे? यासाठी वीणा व तिचे यजमान दिलीप हे वेगवेगळ्या सामाजिक कार्य करणा-या संस्थांमध्ये जाऊन येत असत. पुण्यातील, पुण्याच्या आजुबाजूच्या परिसरातील ठिकाणी जात असत. संस्था पाहून आल्यावर, त्यांविषयी आपल्या मित्रमैत्रिणींनाही त्यांच्या कार्याविषयी सांगत असत. त्यावेळी वीणा व दिलीप यांच्या असे लक्षात आले, की आपल्या मित्रमैत्रिणींना चांगले सामाजिक काम करणा-या अशा संस्थांविषयी काहीच माहीत नाही!