माझ्या गेटसमोर एका बाजूला प्राजक्त आणि दुस-या बाजुला बूच आहे. पावसाळयात दोघांचा मिळून गेटसमोर सडा पडतो. दोहोंचा सुगंध नाकात शिरताच शाळेपासून कॉलेजापर्यंतचे कोठलेही हळवे क्षण ताजे होऊन समोर उभे ठाकू शकतात.

फुलांचे शेकडो घोस बुचावर लटकलेले असतात. त्यांना उंची दागिन्यांचा फिल असतो. वा-याची झुळूक आली, की फुले हलकेच झोके घेऊ लागतात. त्यांची मिजास अशी, की जसे काही एखाद्या लावण्यवतीच्या कानातील झुमके. लोकांची भिस्त खाली पडणा-या फुलांवरच असते. ती अलगद खाली येतात आणि भूमातेच्या अंगावर झोपावे तशी सर्वत्र विखरून पसरून राहतात. ती इतर फुलांप्रमाणे कधीच तोंडावर पडत नाहीत. त्यांचे ते लवंडणे राजेशाही असते. त्यांच्या दांड्या एकमेकांत गुंफून गजरे केल्याच्या आठवणी घरोघरी सापडतात. पण, बुचाबद्दल एक खंत मला कायम वाटत आली आहे; ती नावासंबंधी आहे. एवढे स्वर्गीय देखणेपण आणि सडसडीत उंची लाभलेले फुलाचे दुसरे झाड नसेल. पण, त्याचे नाव फारच निरस आहे. 

ताम्हण हे महाराष्ट्राचे राज्यपुष्प! ते जारूळ किंवा बोंडारा या नावांनीदेखील ओळखले जाते. त्याचे शास्त्रीय नाव लॅजिस्ट्रोमिया (Lagerstroemia) असे आहे. लिथ्रेसी किंवा मेंदी कूळातील हा सपुष्प वृक्ष. त्याला तामण, बोंडारा, बोंद्रा, बुंद्रा अशी इतर नावेही आहेत.

मला जंगलातून हिंडताना ताम्हणाचे फूल अनेकदा दिसे. मात्र त्या फुलाला ताम्हण म्हणतात, याबाबत माहिती नव्हती. एकदा आम्ही उन्हातान्हात जंगल तुडवड चाललो होतो. गर्द सावली असलेल्या एका झाडाखाली आम्ही विश्रांती घ्यायला थांबलो. सहज वर लक्ष गेले. पाहतो तर अख्खे झाड फुलांनी नटलेले!

इंग्रजीत त्या झाडाला ‘घोस्ट ट्री’ असे म्हणतात. मराठीत त्याचे नाव ‘कांडोळ’ किंवा ‘पांढरीचे झाड’ असे आहे. कांडोळ वृक्षाचे खोड अंधाऱ्या रात्री पांढरे, चंदेरी चमकल्यासारखे दिसते. ते पाहून मनात काहीसे भय तयार होते. झाडाच्या पांढऱ्याशुभ्र आणि काहीशा चंदेरी तुळतुळीत खोडावर, त्वचेवर भाजून काळे डाग पडावेत तसे व्रण असतात. झाडाचा बुंधा आखीवरेखीव असून त्याला छत्रीसारखा पसारा असतो. पांढरीच्‍या झाडावर डिसेंबर-जानेवारीच्या सुमारास एकही पान नसते आणि फांदीच्या टोकाला मॉस (शेवाळे) गुंडाळल्यासारखा फुलोरा असतो. त्याला फुलोरा किंवा फुले का म्हणतात हा प्रश्नच आहे, कारण लांबून ना त्यांचा आकार दिसतो ना त्याचे अस्तित्व जाणवते. जवळून निरीक्षण केल्यावर लक्षात येते, की ती फुले चांदणीच्या आकाराची, अतिशय छोटी असतात. प्रत्येक फूल पाच पाकळ्यांचे असते. फुले हिरवट रंगाची असतात आणि त्यांवर थोडीफार लालसर रंगाची नक्षी असते. ती दिसायला अनाकर्षक आणि नगण्य असतात. त्यांचा वासही घाण असतो. स्टर्कुलिया कुटुंबातील वृक्षांना दुर्गंध असतोच!