मराठी ऐतिहासिक चित्रपटच जणू!

पिवळसर, जीर्णशीर्ण पानांचे, छोटेसे एक पुस्तक हा माझा आयुष्यातील शंभर टक्के खात्रीलायक विरंगुळा होता. त्या पुस्तकाची भेट हा अनुभव प्रत्येक वेळी ताजा रसरशीत असे. त्या पुस्तकाला शीर्षक आहे; पण ते केवळ व्यावहारिक सोयीपुरते!

मी गोडसेभटजी नामक बोलघेवड्या ब्राह्मणाला कुमारवयात प्रथम भेटलो. म्हणजे, ‘मे महिन्याच्या सुट्टीत वाचलेली पुस्तके; वाचनाला लागलेला काळ; पुस्तकाचा सारांश’ इत्यादी इत्यादी पंचनामा वहीत लिहिण्याच्या बाळबोध काळात! पण ‘माझा प्रवास’ नावाचे ते पुस्तक वाचू लागलो आणि बघता बघता, मी पुस्तक वाचत आहे हे भानच पुसले गेले. तो अनुभव कधीच बदलला गेला नाही. पुस्तक वाचण्यास सुरुवात केली, की काही क्षणांत हातांतील पुस्तक विरघळून जाते. भोवतालचे वर्तमानकाळाचे कंगोरे वितळू लागतात. एकोणिसाव्या शतकाचा पुराणा गंध नाकाशी घोटाळू लागतो. वाचक कोकणातील वरसई नामक गावाच्या, गूढ सावल्यांनी झाकोळलेल्या वाडीतील सारवलेल्या अंगणात जातो आणि त्याला समोरच्या बाजेवर मांडा ठोकून बसलेला टुणटुणीत म्हातारा त्याच्या तरुणपणातील मोहिमेच्या आठवणी सांगू लागतो. म्हातारा जगून झालेले सारे वाचकासमवेत पुन्हा नव्याने जगू लागतो.

भोर हे एकेकाळचे पुणे प्रांतातील (दख्खन प्रांतातील) मोठे संस्थान. आकाराने औंध संस्थानच्या दीडपटीहून मोठे. त्या संस्थानाच्या राजांना नऊ तोफांची सलामी होती. संस्थानचे त्यावेळचे राजे रघुनाथराव पंडित, पंत सचिव हे १९३७ साली लंडन येथे झालेल्या सहाव्या जॉर्ज यांच्या राज्यारोहण समारंभाला हजर राहण्यासाठी त्यांची चार मुले, खाजगी सचिव, खाजगी डॉक्टर इत्यादी लवाजम्यासकट लंडनला गेले होते. राजेसाहेब त्या सोहळ्यानंतर व्हिएन्ना व पॅरिस येथेही गेले. ते स्वत:ची व मुलाची प्रकृती दाखवण्यासाठी व्हिएन्ना येथे तर औद्योगिक प्रदर्शन बघण्यासाठी पॅरिस येथे गेले होते. ते त्यापूर्वी १९३० साली युरोपला गेले होते. त्यांनी त्या प्रवासावर आधारित ‘विलायतेतील एकवीस आठवडे’ हे पुस्तक मराठीत लिहिले. ते पुस्तक दुस-या प्रवासाला निघण्यापूर्वी काही दिवस अगोदर प्रकाशित झाले होते.

‘हिमालयात’ हा ‘बदलापूर’कर्ते ना.गो. चापेकर यांनी हिमालयात केलेल्या प्रवासाचा वृतांत. ते त्यांच्या लेखनकार्यातील अखेरचे असे आणि एकूण अकरावे पुस्तक. चापेकर ही माहिती प्रस्तावनेच्या सुरुवातीसच देतात. “आमच्या आवर्तनाने एकादशणीची पूर्तता होते, त्याप्रमाणे ह्या माझ्या अकराव्या ग्रंथपुष्पाने लेखनार्चनाची परिसमाप्ती होत आहे. त्यातही हे शेंडेपुष्प निखिल जगाचे पाप धुऊन टाकणा-या गंगा-यमुनांसारख्या पवित्र नद्यांवर पडत आहे ही संदहोकुल मनाला क्षणभर समाधान देणारी गोष्ट आहे.”

चापेकरांनी तो प्रवास नेपाळ, गंगोत्री-जन्मोत्री व केदारनाथ-बद्रिनाथ अशा पाच ठिकाणी केला. केदारनाथ व बद्रिनाथ ही यात्रा १४.५.३९ ते १७.६.३९ या काळात केली, त्यांचा नेपाळदर्शन ५ .३.४१ ते ३०.३.४१ व गंगोत्री-जन्मोत्री हा प्रवास १.५.४१ ते ३.६.४१ या काळात झाला. ते प्रवासवर्णन (अंदाजे) नोव्हेंबर ४१ मध्ये प्रसिद्ध झाले. म्हणजे पहिला प्रवास व त्याच्या वर्णनाची प्रसिद्धी यांत सुमारे अडीच वर्षांचे अंतर आहे. मात्र त्यामुळे प्रवासवर्णनातील स्पष्टता, सत्यता कमी झालेली नाही, कारण चापेकरांनी सर्व ठिकाणच्या नोंदी व्यवस्थित ठेवल्या होत्या.

पाऊणशे वर्षांपूर्वी, प्रवास व त्यातूनही विदेशप्रवास कारणपरत्वेत – मुख्यतः शिक्षणासाठी- होत असे. असाच प्रवास डॉ. पां. वा. काणे (हिंदू धर्मशास्त्राचे पंडित व पहिल्या ‘भारतरत्नांपैकी एक) यांनी १९३७ च्या एप्रिल-जुलै या साडेतीन महिन्यात केला. त्यांनी त्या प्रवासादरम्यान त्यांच्या घरच्या मंडळींना वेळ काढून व तपशिलवार पत्रे लिहिली. त्या पत्रांचे संकलन ‘भारत गौरव ग्रंथमाला’मध्ये पुस्तकरूपाने प्रसिध्द झाले - ‘युरोपचा प्रवास’ या साध्या सुध्या नावाने.

त्या काळच्या पुस्त‍कांप्रमाणे या पुस्तकाला प्रस्तावना व उपसंहार आहे. काणे यांनी प्रस्तावनेत लेखनाचा हेतू विषद केला आहे. “प्रवासात मी महत्त्वाचे काय पाहिले आणि मला काय वाटले या संबंधाने मी रोज जरुरीप्रमाणे तास-दोन तास मोडून टिपणे लिहित असे व ती माझ्या कुटुंबातील मंडळी व विशेषतः माझ्या मुली यांना वाचण्यासाठी, काही दिवसांच्या अंतराने चि.कु.शांता हिच्या नावाने पाठवत असे”. (पृष्ठ २) पुढेही एका पत्रात ते त्यांच्या लिखाणाचे प्रयोजन स्पष्ट करतात. “इतकी लांबलचक हकिगत लिहून पाठवण्यात माझे दोन-चार उद्देश आहेत. एक, मी काय पाहिले याचे टाचण माझ्या स्वतःच्या आठवणीसाठी राहवे. दुसरा, मी जे पाहतो व त्यामुळे मला जो आनंद होतो त्याचा अल्पय अंश तरी वाचून आपणा सर्वांना मिळावा आणि तिसरा म्हणजे तुमच्या सर्वांची आठवण मी रिकामा बसलो म्हणजे फार होते, ती लिहिण्यात वेळ जाऊन होत नाही”. (पृष्ठ ७७)

“निरनिराळ्या देशांत प्रवास करून तेथील सृष्टिसौंदर्य व लोकस्थिती पाहणे, शिकार करणे वगैरे गोष्टींची मला फार आवड असल्यामुळे मी माझ्या आयुष्याचे बरेच दिवस युरोप, अमेरिका, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, जपान इत्यादी भूभागांचे अवलोकन करण्यात घालवले आहेत.''

''मला नेपाळात १९२५ साली प्रवास करण्याचा योग आला व त्या प्रवासातील माझे अनुभव व्याख्यानरूपाने बडोदे येथील सहविचारिणी सभेचा अध्यक्ष या नात्याने त्या सभेत पूर्वी एकदा सांगितले होते. माझे ते व्याख्यान पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाले. पुढे, ते व्याख्यान वाढवून वाढवून व त्यात नेपाळसंबंधी अवांतर माहिती समाविष्ट करून लहानसे पुस्तक लिहावे असा विचार माझ्या मनात आला. त्याप्रमाणे अनेक ग्रंथ मिळवून त्याच्या आधारे लिहून हे पुस्तक तयार केले.” लेखक संपतराव गायकवाड यांनी १९२८ साली लिहिलेल्‍या 'नेपाळचा प्रवास' या पुस्‍तकाच्‍या प्रस्तावनेतील हा भाग!

बडोद्याच्या गायकवाड संस्थानिकांच्या कुटुंबातील सदस्य संपतराव गायकवाड १९२५ साली नेपाळला गेले होते. त्यांनी त्यावर आधारित व्याख्यान बडोदे येथील सहचारिणी सभेचा अध्यक्ष या नात्याने दिले. त्यांनी ते पुढे पुस्तिकारूपाने प्रसिद्ध केले. काही दिवसांनी इतर पुस्तकांच्या साहाय्याने त्यात अधिक माहिती घालून ‘नेपाळचा प्रवास’ हे पुस्तक तयार झाले. संपतरावांच्या या प्रवासवर्णनाचे (Travelogue) मूळ अशा प्रकारे व्याख्यानात आहे.