भीमेच्या सुपीक खोऱ्यात, काळ्या मातीच्या कुशीत वसलेले मंगळवेढा! ती संतभूमी म्हणून ओळखली जाते. नामदेवकालीन संत परंपरेतील संतांच्या मांदियाळीच तेथे नोंदली. टाळ, मृदंग आणि अभंग यांचे नाद शतकानुशतके घुमत राहिले. इतिहास, परंपरा आणि प्राचीन श्रेष्ठत्त्व ही मंगळवेढ्याची अलौकिक उंची आहे!

मंगळवेढा प्राचीन काळी महामंडलेश्वर, मंगलवेष्टक अशा नावांनी प्रसिद्ध होते. मंगळवेढ्याचा इतिहास इसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकापर्यंत पोचतो. दक्षिण भारतातील चालुक्य/राष्ट्रकुट यांच्या काळात भरभराटीला आलेले ते शहर. ते नंतर देवगिरीच्या यादवांकडे आले. तेथे बहामनी राजवट इसवी सनाच्या चौदाव्या शतकात सुरू झाली. नंतर, 1489 साली ते गेले विजापूरच्या आदिलशहाकडे. मोगलांनी विजापूरची आदिलशाही 1686 साली नष्ट केली आणि मंगळवेढा मोगलांच्या ताब्यात आले. औरंगजेबाचा मृत्यू 1707 मध्ये झाला. त्यानंतर शाहूंच्या पश्चात, संस्थाने खालसा होईपर्यंत मंगळवेढा सांगलीच्या पटवर्धनांच्या ताब्यात होते.

महाराष्ट्राच्या उत्तरेकडील खानदेशातील नंदुरबार हा जिल्हा धुळे जिल्ह्याचे विभाजन होऊन अस्तित्वात आला. सातपुड्याच्या डोंगरद-यांत आणि जंगलाच्या सान्निध्यात राहणारे आदिवासी आणि अठरापगड जातींचे व नाना धर्मांचे लोक अशी वस्तीची सरमिसळ तेथे आहे. आदिवासींच्या बोली वेगवेगळ्या आहेत, तशीच त्यांची जीवनशैली वैविध्यपूर्ण आहे. लोकांची गुजराण शेती व जंगलसंपत्ती यांवर होते. औद्योगिक विकासाचे वारे तिकडे शिरलेले नसले, तरी आधुनिक जीवनशैलीने शिरकाव केला आहे. त्यामुळे तेथील आदिवासींच्या जगण्याची कुसही बदलत आहे.

वैराग हे त्या गावाचे नाव, गावाची सांस्कृतिक-सामाजिक वैशिष्ट्ये जपणारे आहे. ते सोलापूर जिल्ह्याच्या बार्शी तालुक्यात येते. फार पूर्वीपासून तेथे वैरागी लोकांची गर्दी होती, म्हणून ते वैराग. श्रीसंतनाथ महाराज ही वैरागची ग्रामदेवता मानली जाते. त्याचबरोबर, ती नगरी श्री व्यंकोबाबा, श्री दयानंदबाबा वगैरे काही सिद्धपुरुषांच्या वास्तव्याने पावन झालेली मानली जाते.

वैराग हे मोगलशाही हद्दीतील, निजामशाहीच्या सीमेलगतचे पहिले गाव. निजामाच्या राज्यातून मोगल सीमेत येण्यासाठी भरावा लागणारा जकात गोळा करण्यासाठीचा दगडी रांजण खुंटेवाडीनजीक शिवारात आढळतो.

वैरागमध्ये अडतबाजार, तेलगिरण्या, कापड व्यवसाय तेजीत चालत. त्यामुळे व्यापारी थेट उत्तरेतून वैरागग्रामी कस्तुरी, केशर यांसारख्या किंमती वस्तू विकण्यासाठी येत असत. तेथील अडत बाजार मोठा आहे व खुले सौदे प्रसिद्ध आहेत. ते शेतक-यांना लाभदायी ठरतात असा पूर्वापार समज.

हिंगणगाव एकेकाळी सुजलाम सुफलाम होते. अग्रणी नदीला बाराही महिने पाणी असायचे. वाळूत हातभर उकरले, की झरा पडायचा. बायका नारळाच्या कवटीतून पाण्याने घागर भरायच्या. गावात मारुतीच्या देवळासमोर व बौद्ध वस्तीत असे दोन आड आहेत, पण त्यांचे पाणी सवाळ लागत असे. म्हणून ते वापरासाठी ठेवत. ज्वारी, बाजरी, भुईमूग, मटकी, तूर, तीळ शेतात तर ऊस, मका, हळद, मिरची, कापूस मळ्यात पिकायचे. गावात सुखसमृद्धी होती. लोक आनंदात राहायचे.

कोणे एकेकाळी गावात कोणी साधू पुरुष आला होता म्हणे; त्याने चार घरी जाऊन भिक्षा मागितली. कोणी भाकर दिली तर कोणी भाजी. तो पाटावर बसून जेवला. नंतर त्याने हातात कमंडलू घेऊन एका घरात पाणी प्यायला मागितले. घरातील पुरुष मग्रुरीने बोलला. ‘साधुबाबा, अग्रणी नदीला मायंदाळ पाणी हाय, तकडं जा की!’ त्याच्या त्या बोलण्यावर साधुबाबा संतापला आणि त्याने शाप दिला, की ‘तुम्हाला पाणी पाणी म्हणावं लागेल!’ अग्रणी नदीचे पाणी नंतरच्या काळात खरोखरीच आटले! नदीचे पाणी विहिरीइतके खोलवर गेले. पाण्याची टंचाई गावपरिसरात झाली. त्या दंतकथेचे तात्पर्य माणसाच्या मग्रुरीकडे बोट दाखवते. हे लक्षात घेतले पाहिजे.

पांढरी नावाची छोटी वाडी होती. लोक गुण्यागोविंदाने राहत होते. परंतु प्लेगची साथ आली आणि लोकांनी गाव सोडले. जवळच ओढा होता. ओढ्याच्या पलीकडे लिंबाची भरपूर झाडे होती. ती झाडे मोडून लोकांनी तेथे वस्ती केली आणि त्यामुळे गावाला नाव पडले मोडनिंब! काही लोक त्यास मोडलिंब असे म्हणतात.

गावाजवळच्या ओढ्यामध्ये श्री वेताळसाहेबांचा पार आहे, तर गावच्या पूर्वेला श्री सिद्धेश्वराची पावननगरी असे शेटफळ नावाचे खेडे आहे. पश्चिमेला भक्तीचा मळा फुलवणारे संत सावता माळी यांचे अरण. उत्तरेस जाधववाडी, बैरागवाडी तर दक्षिणेस सोलंकरवाडी. त्यांच्या मधोमध मोडनिंब!

शिंगडगाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यात त्या गावापासून बावीस किलोमीटर अंतरावर आहे. शिंगडगाव हे नाव गावात पूर्वी शिंधीची झाडे जास्त प्रमाणात असल्यामुळे रूढ झाले. गावाची लोकसंख्या दोन हजार पाचशे आहे. एकूण घरांची संख्या चारशे अठ्ठावन्न आहे. गावात अनेक मंदिरे आहेत. श्री धुळीमहाकलेश्वर हे ग्रामदैवत आहे. गावात महालिंगेश्वर, भवानीमाता, विठ्ठल, हनुमान, बिरोबा, लक्ष्मी अशी मंदिरे आहेत. गावाची वार्षिक यात्रा हनुमान जयंतीला असते. यात्रेत रथातून मिरवणूक काढली जाते. संध्याकाळच्या वेळी मनोरंजनासाठी नाटक ठेवले जाते. गावातील लोकांचा मुख्य व्यवसाय शेती आहे. गावात शेतीपूरक जोडव्यवसाय केले जातात. गावाची बोलीभाषा मराठी व कन्नड आहे.

पुणतांबा हे गाव अहमदनगर जिल्ह्यात आहे. गाव कोपरगावपासून आग्नेये बारा मैलांवर आहे. गावची लोकसंख्या 1981च्या जनगणनेनुसार पाच हजार सातशे सत्याऐंशी आहे. गाव मोठ्या बाजारपेठेचे आहे. तेथे दौंड-मनमाड रेल्वेचे स्थानक आहे. बहुसंख्य व्यापारी मारवाडी व ब्राम्हण समाजाचे असून त्यांची संपत्ती रूपये साठ हजारपर्यंत आहे.

पुणतांबा येथे चौदा मंदिरे आधुनिक काळात बांधलेली असून तेथील गोदावरी नदीवर अहिल्याबाई होळकरांनी व कोणा एका शिवराम धुमाळ यांनी घाट बांधलेला आहे. तेथील प्रमुख चांगदेव महाराजांना एक हजार चारशे शिष्य होते असे म्हणतात. त्याशिवाय तेथे अन्नपूर्णा, बालाजी, भद्रकाली, शंकर, गोपाळकृष्ण, जगदंबा, कालभैरव, काशिविश्वेश्वर, केशवराज, महारूद्राशंकर, रामचंद्र, रामेश्वर आणि त्रिंबकेश्वर आदी मंदिरे आहेत.

पुणतांबा हे गाव शिर्डीपासून जवळच आहे.

('असे होते कोपरगांव' या पुस्तकातून)

कोपरगावच्या दक्षिणेस बारा मैलांवर नगर - मनमाड रस्त्यावर राहाता हे गाव असून 1872 व 1881 सालची लोकसंख्या अनुक्रमे 2209 व 2389 इतकी होती. कोपरगाव उपविभागातील प्रमुख बाजारपेठ तेथे असून प्रवाशांसाठी बंगला बांधलेला आहे. राहता ही कोपरगाव उपविभागातील धान्याची मुख्य बाजारपेठ आहे. तेथे श्रीमंत- धनवान व्यापारी अनेक राहतात. दौंड-मनमाड ही रेल्वे सुरू झाल्यानंतर मालाची निर्यात करणार्‍या पेनिनसुला रेल्वे मार्ग लासलगांव येथून वळवून चितळी व पूणतांबा पर्यंत जोडला गेला. आठवडा बाजार गुरूवारी भरतो. राहता येथे 1 जानेवारी 1851 पर्यंत कनिष्ठ न्यायाधीशांचे कोर्ट होते. शासकीय शाळा या जुन्या कोर्टाच्या इमारतीत भरते.

'असे होते कोपरगाव' या पुस्तकातून (पान क्रमांक 97)