कोंझर हे गाव ‘रायगड’ किल्ल्याच्या पायथ्याशी वसलेले आहे. रायगड म्हणजे शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेल्या हिंदवी स्वराज्याची राजधानी. त्या गावाच्या नावाबद्दल वेगवेगळ्या आख्यायिका आहेत. गावाची रचना अभेद्य किल्ल्याप्रमाणे वाटते. गावाच्या उत्तर–दक्षिण दिशांना प्रवेशद्वारांवर हनुमंताची मंदिरे आहेत. पश्चिम दिशेस ग्रामदैवत वाघजाई मातेचे स्वयंभू स्थान आहे, तर पूर्वेस अभेद्य रायगड. पाचाड गावापासून पाच किलोमीटरवर आहे. गावची लोकसंख्या साडेपाचशे आहे. शिवाजी महाराज यांच्या स्वराज्यातील हत्ती तळ (कुंजर तळ) त्या ठिकाणी होता. ‘कुंजर’चा अपभ्रंश ‘कोंझर’ म्हणून त्या ठिकाणाला कोंझर हे नाव पडले असावे. त्याकाळी शिवाजी महाराजांच्या सैन्यातील घोडदळ स्वारीवर जाता-येता ‘कोंझर’ गाव व रायगड यांना जोडणाऱ्या रस्त्यादरम्यान घाटमाथ्यावर त्यांच्या घोड्यांना पाणी देत असत. त्या परिसराला ‘घोडेटाकी’ असे संबोधतात व तेथील दोन-तीन किलोमीटरच्या शेतजमिनींना ‘घोडधाव’ असे उल्लेखतात. म्हणजेच सैन्यदलाची ये-जा ‘कोंझर’पर्यंत नेहमी असावी. त्यामुळे हत्तीचा तळ तेथे असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

बारीपाडा हे गाव धुळे जिल्हा ठिकाणापासून चाळीस किलोमीटर अंतरावर आहे. त्या गावात एकशेआठ कुटुंबसंख्या, सातशेचव्वेचाळीस लोकसंख्या आहे. गावाने स्वतःची पर्यटनकेंद्र म्हणून ओळख बनवली आहे. स्थानिक बुद्धिवंत कार्यकर्ता चैत्राम पवार यांनी गावाचा कायापालट पूर्णत: केला आहे. त्यांचे शिक्षण एम कॉम झाले आहे.

गावाची परिस्थिती 1992 सालापूर्वी बिकट होती. पावसाळी शेती फक्त पोटापुरती होत असे. गावातील लोकांना पाणी आणण्यासाठी चार मैलांवर जावे लागे. पावसाळा संपला, की मजुरीसाठी आजुबाजूच्या गावात जाणे होई. कुपोषणाचे प्रमाण मोठे होते. अर्धे गाव दारिद्र्यरेषेखाली गेलेले. शेतात दुसरे पीक घ्यायचे म्हटले तर ते दहा-बारा एकरांवर घ्यावे लागे. शिक्षणासाठी जो गावाबाहेर गेला, तो पुन्हा गावात स्थिरावलाच नाही. गावची शेतीही फारशी विकसित नव्हती. रोजगार नसल्यामुळे व्यसनाधीनता वाढलेली होती.

चैत्राम पवार बारीपाडा शेजारी असलेल्या वारसा गावातील ‘वनवासी कल्याण आश्रमा’च्या कार्यात सहभागी झाले. तेथे डॉक्टर आनंद फाटक यांचा सहवास त्यांना लाभला. फाटक हे एम डी झालेले. ते पूर्ण वेळ समाजकार्यासाठी देत आहेत. त्यांचे काम वारसा केंद्रातून जिल्हाभर सुरू असते. ‘वनवासी कल्याण आश्रमा’चे कार्यकर्ते रवी सहाणे, शंकर राजपूत आणि डॉक्टर आनंद फाटक यांच्या संपर्कात चैत्राम पवार आले आणि त्यांनी चैत्राम पवार यांना सामाजिक कामाकडे वळण्याची दिशा दाखवली. त्यांनी तो संस्कार टिपला.

वेत्त्ये हे रत्नागिरी जिल्ह्याच्या राजापूर तालुक्यातील सागरकिनारी वसलेले छोटेसे गाव. आडिवरे गावाचे उपनगर म्हणावे असे. त्या गावाला श्रीदेवी महाकालीचे माहेरघर म्हणून ओळखले जाते. आडिवरे येथील महाकाली देवीच्या मानपानामुळे वेत्त्ये गावाला ते स्थान लाभले आहे. वेत्त्ये हे गाव स्वतंत्रपणे निसर्गाची देणगी आहे. तसा स्वच्छ, मनमोहक आणि रमणीय समुद्रकिनारा अन्यत्र सहज पाहण्यास मिळणार नाही, कारण वेत्त्ये आहे आडगाव. पर्यटक आणि निसर्गप्रेमी यांच्या नजरेपासून दूर राहिलेले. तिन्ही बाजूंला भारदस्त असे डोंगर व एका बाजूने फेसाळणारा समुद्र ... आणि त्याच्या बाजूला वाळूच्या छोट्या डोंगरानजीक विसावलेली टुमदार घरे. त्या डोंगरावर पावसाळ्यात सौंदर्याची अधिकची भर पडली जाते. धार्मिक पर्यटनस्थळ म्हणून ते गाव अलिकडे प्रकाशझोतात येत आहे.

भुसावळ तालुक्यातील फैजपूर हे कथेत शोभेल असे नगर आहे. माणसाला इतिहास असतो, त्याला त्याचे खास असे व्यक्तिमत्त्व असते. फैजपूरचे तसेच आहे. यावलहून बऱ्हाणपूरला जाणाऱ्या फौजांचा मुक्काम तेथे असायचा. त्यामुळे ते ठिकाण फौजपूर, आणि फौजपूरचे फैजपूर झाले असावे. गुप्त घराण्यातील राजा चंद्रगुप्त याचा तळ फैजपुरास होता, म्हणे. त्याचप्रमाणे यादव राजेदेखील काही दिवस त्या भूभागाचे अधिपती होते. गावाला पूर्वी चारही बाजूंनी भिंती बांधलेल्या होत्या. भिंतींचे अवशेष काही ठिकाणी आढळतात. गावाला ‘न्हावी दरवाजा’, ‘पिंपरूड दरवाजा’ आणि ‘शहर दरवाजा’ असे तीन दरवाजे होते. पिंपरुड दरवाजा ज्याला म्हणायचे तो दरवाजा मुख्य होता. त्याला प्रवेशद्वार असेही म्हणत. सध्या त्या ठिकाणी सुभाषचंद्र बोस यांचा पुतळा आहे. गावात जाताना डावीकडे वळल्यावर, बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पुतळा दिसतो. ‘शहर दरवाज्या’चे वैशिष्ट्य असे, की त्या दरवाज्यातून नवरदेव ‘बिदा’ व्हायचा. लेकुरवाळी बाई तिच्या सासरी त्याच दरवाज्यातून जाते. तो दरवाजा पूर्वाभिमुख असल्यामुळे उदयोन्मुख होणे हा हेतू त्यात असावा. फैजपूर गावाचा तालुका यावल असून जिल्हा जळगाव आहे. जळगाव जिल्हा हा पूर्व खानदेश म्हणून ओळखला जातो. यावल तालुक्यात एक्क्याण्णव खेडी आहेत.

पुणे जिल्ह्याच्या आंबेगाव तालुक्यातील माळीण हे गाव निसर्गाच्या कोपाने नेस्तनाबूत झाले. वैष्णवधाम हे गावही माळीण या गावासारखे; त्याच परिसरातील; तशीच पार्श्वभूमी असलेले छोटेसे खेडे. लोकवस्ती दोन हजारही नाही. ती वस्ती बुचकेवाडी या नावाने पूर्वी ओळखली जाई; आता ‘वैष्णवधाम’ आहे.  या गावाने अल्पावधीत महात्मा गांधी तंटामुक्त गाव, निर्मल ग्राम, पुणे जिल्हा परिषदेचा डोंगरी भागातील आदर्श कृषी ग्राम अभियानातील प्रथम क्रमांक असे पुरस्कार मिळवले आहेत. तसेच, गावाचा गौरव संत तुकाराम वनग्राम अभियानातही झाला आहे. वैष्णवधामच्या यशोगाथेची सुरुवात झाली 2009 सालापासून.

तोपर्यंत ते गाव होते बकाल खेडे. घरटी एक माणूस मुंबईत चाकरीला. शेती पारंपरिक. जवळ बंधारा बांधलेला. बंधाऱ्यात बुचकेवाडीकरांची जमीन गेलेली, पण बंधाऱ्याच्या पाण्याचा लाभ शेजारच्या पारुंडेकरांना. बुचकेवाडीचे प्रकल्पग्रस्त लाभक्षेत्रात नव्हते. त्यांना पाणी उचलून घेण्याची मुभा होती. मग काही शेतकरी धीर करून एकत्र आले. त्यांनी ‘लिफ्ट इरिगेशन’ची स्कीम करण्याचे ठरवले. पण त्या प्रयत्नाचा लाभ थोडक्या शेतकऱ्यांना; तोही वर्षांतील दोन पिकांपुरता झाला. गावकऱ्यांना शाश्वत विकासाचा मार्ग दाखवला ‘लुपिन फाउंडेशन’ने. त्या  संस्थेने गावकऱ्यांना ‘पाणी अडवा, पाणी जिरवा’ या कार्यक्रमाचे महत्त्व पटवले.

तुळसण हे कराडच्या पश्चिमेस बावीस किलोमीटर अंतरावर दक्षिण मांड नदीच्या काठावर निसर्गाच्या कुशीत सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांत वसलेले गाव; ते सातारा जिल्ह्याच्या कराड तालुक्यात आहे. गावाची लोकसंख्या पाच हजारापेक्षा जास्त आहे. ते दोन किलोमीटरपर्यंत पसरले आहे. तुळसण गावाच्या पूर्वेला लांडा डोंगर, पश्चिमेला भागुबाईचा डोंगर, उत्तरेला विठ्ठलाईदेवी मंदिर व दुधथानीचा डोंगर आणि दक्षिणेला महादेव मंदिर (शेवाळेवाडी) आहे.

तुळसण हे गाव सातारा संस्थानात होते. गावाच्या इशान्येला आगाशिवची लेणी, दक्षिणेला सवादे गावचे थोर संत सद्गुरू बाबा महाराज यांची समाधी, उंडाळेत कृष्णत बुवा यांची समाधी आहे. ते दादा उंडाळकर यांचे गाव आहे. पूर्वेला ओंड तर उत्तरेला कोळेवाडी ही गावे आहेत. गांवाच्या पश्चिमेला बागेचा ओढा तर पूर्वेला जानाईदेवीचा ओढा आहे. त्यांच्या संगमावरच गाव वसले आहे. गावाच्या इशान्येला गावातील संत नाथा बुवा यांची संमाधी आहे. ते पंढरपूरला जाण्यासाठी त्या ठिकाणी थांबत. थोर संत निरंजन स्वामी यांचाही जन्म तुळसण गावी झाला होता.

तुळसण हे कासारांचे गाव म्हणून सोळाव्या-सतराव्या शतकात ओळखले जाई. कासार समाजाचे लोक ज्या खिंडीतून गाव सोडून निघून गेले, त्या भागाला कासारदरा म्हणून ओळखले जाते. तर भागुबाई मंदिर डोंगराच्या सवादे गावाकडील दऱ्यास बाशिंगदरा म्हटले जाते. नवरा-नवरी व लग्नातील व-हाडी बाशिंगासह अचानक गायब तेथे पूर्वीच्या काळी झाले म्हणून, द-याला बाशिंगदरा म्हटले जाते. डोंगराच्या एका भागाला, तेथे मोरांचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे मोरटेक म्हटले जाते.

प्रत्येकाच्या मनात गावाबद्दलच्या आठवणी दाटलेल्या असतात. प्रत्येकाला त्या कोठेतरी मांडाव्यात, कोणीतरी वाचाव्यात आणि मुख्य म्हणजे त्या लिहाव्यात असे वाटत असते. आपल्या गावाविषयी लिहिणे-बोलणे यामागे मायेचा ओलावा दडलेला असतो. त्यामुळे माणूस कितीही मोठा झाला तरी तो त्याच्या गावाला विसरत नाही. त्याची नाळ त्या गावाशी कायमची जोडलेली राहते. त्याची मुले शहरात जन्मली असली तरी त्यांचेही गाव तेच असते. मात्र, बदलत्या परिस्थितीचा वेग पाहता माणसाची गावाशी जोडली गेलेली नाळ तुटत आहे का? अशी शंका मनात येई. ती ‘गावगाथा’साठी आलेले लेख वाचत असताना थोडी दूर झाली. स्पर्धेला प्रतिसाद कसा होता या विचारापेक्षाही लोकांना स्वत:च्या गावाविषयी अथवा गावापासून लांब गेलेल्यांना गावाच्या आठवणी लिहाव्याशा वाटल्या हे आम्हाला अधिक महत्त्वाचे वाटते. मुळात अशा ‘गावगाथा’ लोकांकडून लिहून घ्याव्या ही ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ची कल्पना वेगळी वाटली. कारण गावाबद्दल आपुलकी असलेल्या मनांपर्यंत जाणे आणि त्यांच्याकडून ‘गावगाथा’ लिहून घेणे हेच महत कार्य होय असे आम्हाला वाटले.

महाराष्ट्रातील प्रत्येक गावाची माहिती ललित, परंतु वस्तुनिष्ठ स्वरूपात संकलित करावी या उद्देशाने ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ने ‘गावगाथा’ स्पर्धा जाहीर केली होती. तिला वाचकांनी उत्स्फूर्त प्रतिसाद दिला. एकूण 119 (एकशेएकोणीस) वाचकांनी त्यांच्या गावांसंबंधी ठरवून दिलेल्या घटकांआधारे माहितीपर ललित लेखन पाठवले. त्यांचे परीक्षण रमेश पडवळ (पत्रकार, नाशिक), मनीष राजनकर (सामाजिक कार्यकर्ते, भंडारा) आणि नितेश शिंदे (‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ प्रतिनिधी) यांनी केले. त्यानुसार पुढील तीन स्पर्धक पहिला, दुसरा व तिसरा क्रमांकाने विजयी ठरले आहेत.

प्रथम पारितोषिक १. वैशाली तायडे – (जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर गाव) • तीन हजार रुपये •

द्वितीय पारितोषिक २. कमलाकर जाधव – (रत्नागिरी जिल्ह्यातील वेत्त्ये गाव) • दोन हजार रुपये •

तृतीय पारितोषिक ३. अभिजित पानसे - (वर्धा जिल्ह्यातील शहीद आष्टी गाव) • एक हजार रुपये •

पारितोषिक विजेत्यांचे 'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम'कडून अभिनंदन! त्यांच्या पारितोषिक रकमेचे चेक त्यांना रवाना केले जात आहेत. त्यांचे लेख आठवडाभरात ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’वर प्रसिद्ध होतील.

परीक्षकांनी समालोचनपर काही निरीक्षणे नोंदवली आहेत. तीही प्रसिद्ध करत आहोत. 

नाडण हे माझे गाव देवगड तालुक्यातील वाडा-पडेल या गावाच्या शेजारी आहे. नाडण गाव तळेरे- विजयदुर्गला जाताना मधेच लागते. रस्त्याच्या दुतर्फा टुमदार घरे, डोंगरदरी व हापूसच्या कलमबागा दृष्टीस पडतात. गाव तेरा वाड्यांचे आहे - सड्यावरील धनगरवाडी, पुजारेवाडी, वारीकवाडी, वेलणकरवाडी, मिराशीवाडी, घाडीवाडी, बौद्धवाडी - त्यातीलच एक आमची ‘वीरवाडी’. ती मोंड खाडीकिनारी आहे. वीरवाडी दोन डोंगरांच्या कुशीत माडांच्या बनात वसली आहे. तिचे अस्तित्व वाडातर येथील पुलावरूनही दृष्टीस पडत नाही! नाडण हापूस आंब्यासाठी तर वीरवाडी कालवांसाठी प्रसिद्ध आहे. वाडीत सुमारे शंभर घरे आहेत.

माझे बालपण वीरवाडीतील बंदरावर, मळ्यात व सड्यावर गेले. आमचे घर मळ्याच्या कडेला, खाडीकिनारी आहे. परंतु गृहकलहामुळे, नंतर, आम्ही त्याच्याच काहीसे वरील जागेवर स्वतंत्र घर बांधले. पुढे, आमच्या पिढीने सिमेंटचे घर बांधले आहे.

मंद्रूप हे गाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यापासून पंचवीस किलोमीटर आणि कर्नाटक सीमेपासून बारा किलोमीटर अंतरावर, सीना-भीमा या दोन नद्यांच्या मध्ये वसले आहे. गाव टुमदार आहे. मंद्रूप गावाला तेथील ग्रामदैवत मळसिद्ध, कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन, प्रति-पंढरपूर विठ्ठल मंदिर आणि शेखसाहब दर्गा यांच्या माध्यमातून महात्म्य लाभले आहे. समजूत अशी आहे, की ही सगळी मंडळी पूर्वी पृथ्वीतलावर मानवाच्या रूपात अस्तित्वात होती. त्यांना विधायक कार्याने देवत्व प्राप्त झाले. ते सगळे शंकराचे उपासक होते. गाव कर्नाटकातील बिदर बादशहाच्या महसुलाचे मुख्य ठिकाण होते. त्यावेळी ज्वारी महसूल म्हणजे लेव्ही म्हणून दिली जात असे.

गावाच्या आजूबाजूला जवळपास चाळीस खेडी आहेत, त्यामध्ये वांगी, निबर्गी, तेलगाव, टाकळी, मनगोळी यांचा समावेश होतो. त्यामुळे मंद्रूप गाव तालुक्यातील मध्यवर्ती ठिकाण मानले जाते. तेथील ग्राम पंचायतीची स्थापना 1934 साली झाली. गावाची लोकसंख्या सतरा हजार पाचशे इतकी आहे.