भंडारा जिल्ह्यात एक छोटे गाव आहे. खराशी. लोकसंख्या एक हजार. गाव दुर्लक्षितच. त्या गावातील जिल्हा परिषद शाळेत प्रथम सकाळी प्रार्थना आणि परिपाठ. त्यानंतरच्या तासात शिक्षकाकडून अचानक कोठलाही प्रश्न विचारला जातो. उदाहरणार्थ, जगातील शांतताप्रिय लोकांना तो देश उठसूठ अणुबॉम्बची धमकी देतो. मुळात, तो देशच तसा आहे. मुलांनो.. सांगा बघू त्या देशाचे नाव?’

‘खराशी पॅटर्न’ची कीर्ती ऐकून आजूबाजूचे लोक शाळेच्या प्रांगणात जमलेले असतात. मुलांच्या मनात प्रश्नाचे उत्तर एका क्षणात तयार असते. चिमुकल्यांकडून सामूहिक उच्चार येतो... उत्तर कोरिया!

सर्वांना वेठीस धरणारा तेथील सम्राट कोण? मुख्याध्यापकांच्या उपप्रश्नाने मुलांचा गोंधळ उडत नाही. मुलांचे हात वर. उत्तर तय्यार... किम जोंग!

जगाला आण्विक युद्धासाठी प्रवृत्त करणाऱ्या उत्तर कोरियाचा इतिहास आणि इतर प्रश्नांची हवीतशी सरबत्ती सुरू होते. मुले धडाधड उत्तरे देत असतात. त्यांना बघण्यास आलेल्या ‘प्रेक्षकां’ना सुखद धक्का बसलेला असतो. तो उपक्रम ऊन अंगावर घेत सकाळी तासभर चालतो. भेट देणारे बदलतात. त्यांच्या चेहऱ्यांवरील विस्मय विद्यार्थ्यांनाही नित्याचा झाला आहे.

राज्यभरात जिल्हा परिषदेच्या एकोणसत्तर हजार शाळा आहेत. अभावांचा रतीब आणि बेशिस्तीचा कहर सगळीकडेच दाटलेला आहे. प्रशासनाचे लक्ष नाही, गुरुजींना वेळ नाही असे सार्वत्रिक चित्र आहे. खराशीची शाळा त्या नियमाला अपवाद ठरेल. शाळेची पटसंख्या आहे फक्त एकशेचाळीस. मुबारक सय्यद हे तेथील धडपडे मुख्याध्यापक. ते खराशीत आठ वर्षांपूर्वी आले तेव्हा त्यांची लोकप्रियता झाडीपट्टीतील कसलेला कलावंत अशी होती. त्यांनी त्यांच्या नाट्यवेडात बाराशेहून अधिक नाटकांमध्ये कामे केली आहेत. त्यांचा खलनायक पूर्व विदर्भात लोकप्रिय होता. त्यांची भूमिका मुरमाडी शाळेतून खराशीला झालेल्या बदलीबरोबर बदलली. त्या बदलीने त्यांना नायकही बनवले. ‘खराशी पॅटर्न’ तेथून उदयास आला.

शिक्षकी पेशाचा हेतुपुरस्सर आणि विचारपूर्वक अंगीकार हे उदाहरण दुर्मीळच मानावे लागेल. कल्याणस्थित गुणेश डोईफोडे किंवा गुणेश सर हे तसे एक दुर्मीळ उदाहरण आहे.

भाषेवरील प्रभुत्व आणि गोष्टीच्या मुळापर्यंत जाण्याची आवड हे गुण सरांकडे आहेतच, त्या जोडीला त्यांना वाचनाची आवड. त्यामुळे त्यांची विचारशक्ती प्रगल्भ जाणवते. त्यांनी बारावी झाल्यावर डी.एड. करताना फ्री लान्स पत्रकारितेत यश मिळवले. त्यांचे आईवडील शिक्षक होते. ते स्वत: गणेश विद्या मंदिर (कल्याण पूर्व) ह्या शाळेत शिकवतात. विद्यार्थ्यांचे हित, त्यांचा वैचारिक विकास हा त्यांचा कायमच आग्रह राहिला आहे.

त्यांनी त्याच विचारातून अनेक उपक्रम चालवले. त्यांनी दोन दशकांहून अधिक काळ ह्या क्षेत्रात घालवला आहे, पण तरी त्यांनी त्यांच्यातील प्रयोगशीलता जपली आहे.

‘क्षितिज’ ही माजी विद्यार्थी संघटना गुणेश सरांच्या मार्गदर्शनाखाली मोठी झाली. संस्था पर्यावरणाच्या क्षेत्रामध्ये काम करते. ‘दुवा फाउंडेशन’ हीदेखील माजी विद्यार्थ्यांचीच अजून एक संघटना. शाळेतील, किंबहुना समाजातील गुणी विद्यार्थ्यांना घरच्या परिस्थितीपोटी शिक्षण अकाली खंडित करून अर्थार्जनाला जुंपून घ्यावे लागते अशा विद्यार्थ्यांना आर्थिक आधार देणे आणि शिक्षण सोडण्यापासून परावृत्त करणे हे ‘दुवा फाउंडेशन’चे प्रमुख कार्य आहे. सरांनी त्यांच्या स्वतःच्या पगारातून मुलांना मदत केली आणि त्यामधून कार्याची व्याप्ती वाढत गेली तसे-तसे अनेक माजी विद्यार्थी आणि पुढे पुढे काही लाभार्थीदेखील फाउंडेशनच्या कार्यास हातभार लावण्यास पुढे सरसावले.

नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील विंचूर गावचे जिल्हा परिषद शाळेचे प्राथमिक शिक्षक दिलीप कोथमिरे हे हरहुन्नरी व्यक्तिमत्त्व आहे. प्राथमिक शिक्षकसुद्धा मनात आणले तर कितीतरी विधायक गोष्टी करू शकतात आणि मुख्यत:, त्यांनी त्यांच्या हाती असलेल्या लहान मुलांना जाणिवपूर्वक घडवले तर कधी कधी, त्यांच्या विजयाची पताका दूरवर झळकू लागते ह्याचे दिलीप कोथमिरे हे उत्तम उदाहरण आहे!

दिलीप कोथमिरे प्रथम १९९१ साली निफाड तालुक्यातील ‘माळीवस्ती शाळे’मध्ये रूजू झाले. ती दोन शिक्षकी शाळा होती. पण त्यांची एकट्याचीच त्या शाळेत नेमणूक झाली होती. त्यामुळे ते एकटे दोन्ही शिक्षकांचे काम करत असत. त्या शाळेला इमारत नव्हती. त्यामुळे शाळा गोठ्यात नाही तर आंब्याखाली भरत असे, पण त्यांचे कामावरील प्रेम पाहून व त्यांची तळमळ जाणून विद्यार्थ्यांच्या पालकांनी गावातील तीन गुंठे जागा शाळेच्या इमारतीसाठी उपलब्ध करून दिली. गावातील एका कारखान्याने इमारतीच्या बांधकामासाठी सात हजार रुपये दिले. त्यानंतर पटसंख्या वाढून बेचाळीस झाली व दुसऱ्या शिक्षकांची नेमणूक झाली. त्यांच्या सहकार्याने शाळेची टुमदार इमारत उभी राहिली. त्या शाळेला १९९४ साली दोन हजार शाळांमधून निवड होऊन ‘जिल्हा परिषद आदर्श शाळा’ पुरस्कार मिळाला.

मुले विंचूर गावातून माळीवस्ती शाळेला जाऊ लागली एवढे त्या शाळेचे महत्त्व लोकांना जाणवू लागले. दिलीप कोथमिरे यांनी शाळेतील वातावरण टागोरांच्या शांतिनिकेतन शाळेसारखे ठेवण्याचा प्रयत्न केला.

मुले विद्यालयाच्या प्रांगणात आनंदाने बागडत आहेत, वर्गात बसलेल्या मुलांच्या मुद्रांवर कुतूहल आहे- ती शिकवणाऱ्या शिक्षकाकडे आदराने पाहत आहेत. कोणाच्याही चेहऱ्यावर कंटाळा नाही. सर्वत्र आनंद, उत्साह भरून राहिलेला आहे...  हे दृश्य आहे सोलापूरच्या 'सुयश' विद्यालयातील. चाळीस वर्षें शिक्षक म्हणून काम केलेल्या मलासुद्धा स्वप्ननगरीत गेल्यासारखे वाटले. प्रत्येक वर्गात तीस-पस्तीस मुले आहेत, ती एका बाकावर दोघे अशी बसलेली आहेत. शिक्षक आनंदाने शिकवत आहेत. मुले नि:संकोचपणे शंका विचारत आहेत, शिक्षकांना उत्तरे देत आहेत आणि शिक्षक त्यांना शंका विचारण्यास उत्तेजन देत आहेत असे दृश्य सोलापूरच्‍या 'सुयश गुरूकूल'मध्ये पाहण्यास मिळाले.

'सुयश गुरूकूल'ची कथा ही चकित व आनंदित करणारी आहे. केशव शिंदे हे या आगळ्या 'विद्यापीठा'चे निर्माते आहेत. त्यांची स्वत:चीही एक हृद्य कथा आहे. त्यांचा जन्म गरीब कुटुंबात झाला. त्यांची आर्थिक कुवत शिक्षण घेण्याची नव्हती. सोलापूरचे श्रीराम पुजारी या प्राध्यापकाचा मदतीचा हात अनेक मंडळींना लाभला, तसा तो केशव यांना मिळाला. केशव बी.एस्सी.पर्यंत शिकू शकले. अर्थार्जन ही त्यांच्या कुटुंबाची गरज होती, पण त्यांना नोकरी मिळण्याची शक्यता दिसत नव्हती आणि त्यांना शिकवण्याची आवड होती. म्हणून शिंदेसरांनी १९८२ साली क्लास सुरू केला. शिकवण्यातील कौशल्य व विद्यार्थ्यांविषयी प्रेम यांमुळे विद्यार्थीप्रिय शिक्षक असा त्यांचा लौकिक झाला.

इंग्रजी माध्यमाची शाळा ही समाजाची गरज आहे.  ती चांगल्या प्रकारे पूर्ण करावी असे शिंदेसरांना वाटे. त्यांनी तशी शाळा १९९२ साली शहरात सुरू केली. तो व्याप सांभाळता सांभाळता सरांनी बी.एड. व एलएल.बी. पूर्ण केले. शाळा व संस्था उभी करताना त्यांना त्याचा फायदा झाला. शहरातील शाळा छान चालली होती -अजूनही चालू आहे. पण शिंदेसरांच्या मनात 'गुरुकुल' होते, एक 'शांतिनिकेतन' होते. निसर्गाच्या सान्निध्यात सर्व सोयीसुविधांनी सुसज्ज असे विद्यालय!

नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील रेडगाव (बु) मध्ये पन्नास टक्के लोकसंख्या आदिवासी आहे. तेथील जिल्हा परिषदेच्या प्राथमिक शाळेचे मुख्याध्यापक अमित निकम यांनी डिजिटल शिक्षण देण्यास सुरुवात केली आहे.

रेडगाव(बु)ची लोकसंख्या अकराशेच्या जवळपास आहे. गावाच्या प्राथमिक शाळेत पहिली ते सहावीपर्यंत वर्ग आहेत. पटसंख्या एकशेपाच आहे. पुढील वर्षी सातवीसाठी परवानगी मिळणार आहे. त्या पुढील वर्षी आठवी. गावातील पन्नासपेक्षा जास्त मुले गावाबाहेर शाळेत जात होती. ती जिल्हा परिषद शाळेतील सुधारणा पाहून त्या शाळेत दाखल झाली. शाळेत नियमानुसार दोन शिक्षक आहेत, पण आणखी एक शिक्षक कमी पटसंख्या असलेल्या शाळेतून येथे वर्ग केले आहेत, तर एका शिक्षकाची नियुक्ती उपसरपंचानी खाजगी रीत्या केली आहे.

मुख्याध्यापक अमीत यशवंत निकम यांचे शाळा डिजिटल करण्याचे स्वप्न होते. त्यांचे जन्मगाव निफाड तालुक्यातील चांदोरी. त्यांचे शिक्षण बी.ए., बी.एड. पर्यंत झाले आहे. त्यानी बी.ए.ला मराठी हा विषय घेतला होता. त्यांचे वडीलही शिक्षक होते. त्यांची आतापर्यंत दहा वर्षें सेवा झाली आहे. त्यांनी या पूर्वी त्र्यंबकेश्वर तालुक्यात नांगरबारी या आदिवासी गावात काम केले आहे.

नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील ठानगाव येथील ‘पुंजाजी रामजी भोर विद्यालया’तील राहुल पगारे हा तरुण शिक्षक प्रयोगशील आहे. ठाणगाव सिन्नरपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर दक्षिणेकडे आहे. ठाणगाव हे चार-पाच हजार लोकवस्तीचे गाव. तेथील ‘पुंजाजी रामजी भोर विद्यालया’ची स्थापना १९६६ साली गावकऱ्यांच्या व ‘रयत शिक्षण संस्थे’च्या (सातारा) पुढाकाराने झाली.

राहुल तिसरीत असतानाच त्याने चित्रकलेची सुरुवात केली. तेव्हा त्याच्या चित्राला पहिले बक्षीस मिळाले होते. त्यातून त्याची चित्रकलेची आवड वाढत गेली. राहुलने ‘नाशिक कलानिकेतन चित्रकला महाविद्यालया’तून शिक्षण घेतले. त्यांचे गुरू प्रफुल्ल सावंतसर. राहुल त्‍याची चित्रे ऑईल पेंट, पोस्टर व वॉटर कलर यांमध्ये रंगवतो. त्याने पोर्ट्रेट एक हजारांच्या पुढे बनवली आहेत. रेखाचित्रे काढण्‍यातही त्‍याचा हातखंडा आहे. प्रसिद्ध लेखक-अभिनेते-दिग्‍दर्शक गिरीश कर्नाड सिन्‍नर शहरातील गोंदेश्वराच्या मंदिरात शूटिंगसाठी आले होते. तेव्हा राहुलने कर्नाड यांचे पोर्टेट फक्त दोन तासांत काढून त्यांना भेट दिले. कर्नाड म्हणाले, “हे पोस्टर मी माझ्या घरात लावीन.” राहुल त्या एका वाक्याने भारावून गेला.

राहुलच्या घरी आई, भाऊ व बहीण एवढेच त्याचे कुटुंब. बहिणीचे लग्न झाले आहे. राहुल त्याच्या विद्यार्थ्यांविषयी कौतुकाने बोलत असतो. (राहुलची विद्यार्थिनी गायत्री मोरे सुंदर चित्रे काढते.) राहुलने त्‍याच्‍या विद्यार्थ्‍यांनी काढलेल्‍या चित्रांचे प्रदर्शन नाशिक शहरात आयोजित केले होते. त्‍याचे यश म्‍हणजे तेथे सव्वीस हजार रुपयांची चित्रे विकली गेली.

शिक्षक म्हणून शिक्षणाच्या वाटेवरून प्रवास करताना एक ‘समज’ हळुहळू आतल्या आत विकसित होत गेली. जिल्हा परिषदेच्या ग्रामीण भागातल्या चांगल्या शाळांतही शिष्यवृत्ती परीक्षेचा निकाल पाहून किंवा गणिती क्रिया आणि भाषिक कौशल्ये व तत्सम गोष्टी किती आत्मसात केल्या यावरून ‘गुणवत्ता’ मोजली जात होती! साक्षरता म्हणजे गुणवत्ता असा अर्थ घेतला जात होता! सरकारचा लेखन-वाचन हमी कार्यक्रमदेखील तसाच आग्रह धरत होता.

दुसरीकडे, माझ्यातल्या शिक्षकाबरोबर पालक म्हणूनही बरेच काही शिकत होतो. म्हणतात ना- ‘Child is father of father.’ त्याचा प्रत्यय क्षणोक्षणी येत गेला. माझा मुलगा पहिलीत गेल्यापासून माझ्याकडे इंटरनेटच्या जोडणीसह संगणक आहे. तो संगणक आणि इंटरनेट यांच्या मदतीने अनेक गोष्टी सहज आणि मुख्य म्हणजे आनंदाने शिकतो! ते देखील अनौपचारिक पद्धतीने. त्याचे ते सगळे पाहून एका टप्प्यावर माझे असे मत झाले, की आपण शाळांमध्ये जे काही शिकवत आहोत ती निव्वळ घोकंपट्टी आहे. त्यातल्या अनेक गोष्टी मुलांच्या मनावरचा ताण आणि मेंदूवरील भार वाढवतात. माहितीच्या थप्प्या रचून ठेवायला मुलांची डोकी म्हणजे गोदामे नव्हेत! डिजिटल युगात पाढे पाठांतराला काय अर्थ आहे? असेही वाटायचे.

एका बाजूला आमचे ‘बे एके बे’ असे पारंपरिक शिक्षण सुरू होते, त्याच वेळेला जाणकार बाहेर भाषणात, गप्पांत बोलताना ‘सध्याच्या संगणक युगात ज्यांना संगणकावर काम करता येणार नाही, ते लोक निरक्षर ठरतील..!’ अशी भीती दाखवत होते. ते त्यासाठी निरनिराळे दाखले देत होते. समाजाची ‘डिजिटल’ आणि ‘नॉन डिजिटल’ अशा दोन गटांत विभागणी होणार असल्याचे भाकित केले जात होते.