उत्तराच्या शोधात प्रश्नचिन्ह शाळा!
मतिन भोसले याने भीक मागणाऱ्या मुलांच्या हातात पाटी-पुस्तक दिले आहे. त्या मुलांनी शिकारीची हत्यारे आणि फासे टाकून हातात पेन पेन्सिल धरली आहेत. मतिनकडे तशी साडेचारशे मुले आहेत. मतिनच्या शाळेचे नाव आहे 'प्रश्नचिन्ह!'
प्रश्नचिन्ह ही आदिवासी आश्रमशाळा. ती अमरावती जिल्ह्याच्या नांदवाग खंडेश्वर तालुक्यात अाहे. नागपूर-औरंगाबाद आणि अमरावती-यवतमाळ हे हमरस्ते परस्परांना शिंगणापूर येथे छेदतात. तो शिंगणापूर चौफुला. प्रश्नचिन्ह शाळा त्या चौफुल्यापासून पश्चिमेस साधारण पाच किलोमीटरवर मंगरूळ चव्हाळा येथे आहे. अमरावती जिल्ह्यात पारधी समाजाचे बेचाळीस बेडे आहेत. मोठ्या बेड्यात नऊशेपर्यंत लोकसंख्या असते. मंगरूळ चव्हाळा बेड्याची लोकसंख्या सातशेपन्नास आहे. मतिन भोसले नववीत असताना त्याने 'दिव्य सदन' या ख्रिश्चन संस्थेबरोबर काम केले होते. त्याने धानोरा, जगतपूर, शिवरा, मंगरूळ चव्हाळा येथील बांधवांना सोबत घेऊन त्यांच्यावर ब्रिटीशांच्या काळापासून बसलेला चोरीचा शिक्का पुसण्यासाठी, त्यांना हक्काची जमीन मिळावी म्हणून, जातीची प्रमाणपत्रे मिळावीत म्हणून मोर्चे काढले होते. आंदोलने केली होती. मतिनने पुढे समाजातील मुलांच्या शिक्षणाचा ध्यास घेतला. त्याची त्यासाठी शोधमोहीम सुरू झाली. त्याने नागपूर, औरंगाबाद, मुंबई, छत्तीसगड अशा ठिकठिकाणी. पुलाखाली राहणारी, रेल्वेस्टेशन, ट्राफिक सिग्नल येथे उभे राहून भीक मागणारी अशी एकशेअठ्ठ्याऐंशी मुले एप्रिल-मे 2012 मध्ये गोळा केली. मतिनने त्यांच्या पोटापाण्यासाठी गहू, कडधान्य गोळा केली. शिकारदेखील करावी लागली.
राष्ट्रीय स्वच्छता अभियानाचा भाग म्हणून शालेय शिक्षण विभागाने शिक्षकांसाठी वक्तृत्व स्पर्धा आयोजित केली होती. विषय होता, ‘कचरा व्यवस्थापन’. मला त्या स्पर्धेत द्वितीय क्रमांकाचे पारितोषिक मिळाले. त्या विषयाची तयारी करत असताना अभ्यासण्यात आलेली Reduce, Reuse, Recycle ही त्रिसूत्री काही माझ्या मनातून जाईना. मी शिक्षक म्हणून अनेक लहान-लहान गोष्टी करू शकते; विद्यार्थ्यांकडून करून घेऊ शकते हा आत्मविश्वास वाटू लागला आणि त्यातून साकारली, ‘कचरा व्यवस्थापन संकल्पना’. संस्थेचे कार्यवाह श्रीकांत धर्माधिकारी व मुख्याध्यापक संध्या रवींद्र ठाकूर यांच्याशी चर्चा केल्यानंतर त्यांनीही त्या प्रकल्पास हिरवा कंदिल दाखवला.
मी शिक्षक म्हणून 
मला शिक्षक म्हणून रुजू होण्याची ऑर्डर आली तेव्हा माझा मुलगा सव्वा महिन्याचा होता आणि मुलगी सव्वा वर्षांची होती. माझे मिस्टर डॉक्टर होते. शिक्षकी पेशा हा आमच्या घराण्याचा वारसा आहे. माझे वडील हे बावीस वर्षें मुख्याध्यापक होते. माझे आजोबा हे सातारा जिल्ह्याचे शिक्षणाधिकारी होते. त्यामुळे आमच्या घरामध्ये शैक्षणिक वातावरण होते. परंतु मला ही जबाबदारी मुलांमुळे झेपेल की नाही असा प्रश्न पडला होता. पण माझ्या मिस्टरांनी मला पाठिंबा दिला. मी ‘रयत शिक्षण संस्थे’च्या शाळांमधून छत्तीस वर्षें अध्यापनाचे काम केले.
माझा एक मित्र मिलिटरीच्या सिलेक्शन बोर्डावर होता. तो मला म्हणाला, की ठाण्या-मुंबईतील फक्त अकरा टक्के जागा जेमतेम भरल्या जातात. त्याच्याकडे तेव्हा त्या इलाख्यातील जवळ जवळ एकशेबासष्ट व्हेकेन्सी होत्या. तो म्हणाला, “मी त्या दुसरीकडे पाठवून देणार आहे.” मी त्याला म्हटले, “आमच्याकडे इतकी मुले बेकार आहेत, की विचारता सोय नाही. त्यांना नोकऱ्या नाहीत आणि तू हे काय करत आहेस?” त्यावर तो म्हणाला, “येथील मुले सिलेक्शनलाच येत नाहीत, तर मी काय करू?” मी त्याला म्हणतो, “मी तुला मुले आणून दिली तर?” त्यावर तो म्हणाला, “त्यांची पात्रता असेल तर त्यांना नक्की भरती करू.” ते काम मी चॅलेंज म्हणून घेतले. ताबडतोब कामाला लागलो. वर्तमान पत्रात जाहिरात दिली - अशी अशी भरती होणार आहे. त्यासाठी आवश्यक असणारी शारीरिक क्षमता, शैक्षणिक क्षमता वगैरे वगैरे. त्या ठिकाणच्या जिल्हा माहिती अधिकाऱ्यांना सांगितले, की ‘ही बातमी तुम्ही तमच्या माहिती पत्रकातून द्या’. ठाणे शहरातील गावागावांत बॅनर्स, पोस्टर्स, पत्रके लावली. तेव्हा माझी धारणा अशी होती, की मुलांना या भरतीविषयी काही माहिती नसते, म्हणून ती येत नाहीत. मी त्यासाठी जेवढे प्रयत्न करता येतील तेवढे केले.
मला शिकवण्याची खूप आवड; त्यामुळे मी माझे महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण होताच पहिली ते दहावीच्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्याचे काम चालू केले. माझ्याकडे जागेची अडचण आहे. त्यामुळे मी मोजके विद्यार्थी घेऊन ते काम करत असते. इयत्ता पाचवीचा विद्यार्थी जय संजय भोसले त्याच्या आईसोबत अॅडमिशनसाठी 2013 च्या जुलै महिन्यात आला.
नाशेरा हे ठाणे जिल्ह्यातील मोखाडा तालुक्यात असलेले आदिवासी गाव. डोंगरदऱ्यांच्या कुशीत वसलेले, एका टेकडीवर आहे. त्या गावात एसटीही जात नाही! गावात कौलारू छोटी छोटी घरे आहेत. गरजेच्या वस्तूंच्या विक्रीचे एखादे दुकान आणि आजुबाजूला थोडीफार शेती व रानच रान!
शिक्षक मुलांना चार भिंतींच्या आत घेऊन समोरच्या फळयावर 2+2 = 4 असे शिकवू लागला तेव्हाच मुलांच्या मेंदूंचा विकास होणे थांबले! क्षमस्व! फार मोठे स्टेटमेंट करत आहे मी. अगदी उचलली जीभ आणि लावली टाळयाला, तसे. पण ते बेफिकिरीने उच्चारलेले वाक्य नाही; तो गेल्या काही वर्षांचा अनुभव आहे.
भंडारा जिल्ह्यात एक छोटे गाव आहे. खराशी. लोकसंख्या एक हजार. गाव दुर्लक्षितच. त्या गावातील जिल्हा परिषद शाळेत प्रथम सकाळी प्रार्थना आणि परिपाठ. त्यानंतरच्या तासात शिक्षकाकडून अचानक कोठलाही प्रश्न विचारला जातो. उदाहरणार्थ, जगातील शांतताप्रिय लोकांना तो देश उठसूठ अणुबॉम्बची धमकी देतो. मुळात, तो देशच तसा आहे. मुलांनो.. सांगा बघू त्या देशाचे नाव?’