‘वर्किंग लंच’ या मूळ शब्दाचा अर्थ व मराठीत या शब्दाने धारण केलेला अर्थ यांमध्ये तफावत आहे. तो मराठीत ज्या अर्थाने शब्द वापरला जातो. त्याकरता ‘लघुभोजन’, ‘चटभोजन’ इत्यादी पर्याय सुचवण्यात आलेले आहेत. परंतु मराठीत रुळलेला एक पर्याय ‘वर्किंग लंच’ला सुचवावासा वाटतो.

‘डबा’ किंवा ‘जेवणाचा डबा’ हा मराठीत ‘कामाच्या दरम्यान छोटी सुट्टी घेऊन केलेले मर्यादित अन्नसेवन’ यासाठी सहज दैनंदिन व्यवहारात वापरला जाणारा शब्दसमूह आहे. तो ‘वर्किंग लंच’साठी वापरता येऊ शकेल. कामाच्या मध्ये थोडा वेळ काढून केले जाणारे अन्नसेवन; तसेच, जेवणाच्या पदार्थांची परंतु मर्यादित संख्या ह्या दोन्ही गोष्टी ‘जेवणाचा डबा’ ह्या शब्दप्रयोगात अभिप्रेत आहे. ‘वर्किंग लंच विल् बी सर्व्हड’ अशी चर्चासत्रांच्या आमंत्रण पत्रिकेत असणारी सूचना मराठीत ‘जेवणाच्या डब्याची सोय करण्यात येईल’ अशी देता येईल, नाही का?

(भाषा आणि जीवन, २०१३ वरून उद्धृत)

- अनघा भट-बेहेरे

‘फालतू’ हा मराठी भाषेत रोजच्या वापरातील शब्द आहे. तो ‘आजचा चित्रपट अगदीच फालतू होता’, ‘फालतू गप्पा मारू नको’, ‘अमूल्य वेळ फालतू गोष्टीत वाया घालवू नका’, ‘माझ्याशी फालतुपणा करू नको’ अशा अनेक वाक्यांतून नेहमी कानी पडत असतो. जवळ जवळ प्रत्येक व्यक्ती त्याचा वापर करत असते. ‘फालतू’ या शब्दाचे वाईट, बेकार, निरर्थक, वाह्यातपणा, चिल्लर, क्षुद्र, हलक्या प्रतीचे असे काही अर्थ होतात.

‘फालतू’ हा शब्द चांगल्या उच्च कुळातील आहे. म्हणजे, चक्क संस्कृतोद्भव आहे! मूळ ‘फल्गु’ या संस्कृत शब्दापासून ‘फालतू’ या शब्दाची निर्मिती झाली आहे. ‘फल्गु’ या शब्दाचे अर्थ नि:सत्त्व, असार, क्षुल्लक, कुचकामाचे, स्वल्प, दुर्बल, असत्य, निरर्थ असे ज.वि. ओक यांच्या लघुगीर्वाण कोशात दिले आहेत. ज्या सणाला आचरटपणा, टवाळकी म्हणजेच फालतुपणा करण्याची मोकळीक असते, असा सण म्हणजे होळी किंवा शिमगा. तो सण ज्या महिन्यात येतो, तो महिना म्हणजे फाल्गुनमास. ‘फल्गु’ या शब्दावरूनच ‘फाल्गुन’ हा शब्द तयार झाला आहे.

गोविंद पोवळे आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी गायलेले ‘रात्र काळी घागर काळी’ हे गाणे गाजलेले आहे. ‘रात्र काळी घागर काळी’ ही सोळाव्या शतकातील ‘विष्णुदास नामा’ नावाच्या संतकवीची रचना. ‘रात्र काळी, घागर काळी, यमुनेचे जळ काळे, बुंथ काळी, बिलवर काळी, गळ्यातील मोत्याची एकावळी काळी, काचोळी काळी’ हे सर्व परिधान केलेली नायिका नखशिखांत काळी आणि तिचा एकलेपणा घालवणारी कृष्णमूर्तीही काळी. काळा रंग हा मानवी दृक्-संवेदना शून्यावर आणतो. जणू काही कृष्णविवर. कृष्णभक्तीचे आकर्षण कृष्णविवरासारखे असते. त्यात शिरले, की बाहेर पडणे अशक्य. त्या गाण्याने मला अक्षरशः वेड लावले. त्याच गाण्यात मला ‘बुंथ’ हा शब्द भेटला. ‘बुंथ’ म्हणजे डोक्यावरून सर्व शरीरभर आच्छादनासाठी घेतलेले वस्त्र, ओढणी, खोळ; तसेच, बुरखा किंवा घुंगट. रूप किंवा वेष या अर्थानेदेखील ‘बुंथ’ हा शब्द वापरला गेलेला आढळतो. 'बुंथ' हा शब्द ज्ञानेश्वरीत 'आच्छादन' या अर्थाने आलेला आहे. सहाव्या अध्यायातील ‘जैसी आभाळाची बुंथी । करून राहे गभस्ती । मग फिटलिया दीप्ती । धरू नये ।’ (ओवी २५१) आणि त्याच अध्यायातील ‘नातरी कर्दळीचा गाभा । बुंथी सांडोनी उभा । कां अवयवची नभा । निवडला तो ।’ (ओवी २९५) या ओव्यांत ‘बुंथ’ हा शब्द वापरला गेला आहे.

विष्णुदास नाम्याच्या अजरामर काव्यामुळे ‘बुंथ’ शब्द विस्मरणात जाण्यापासून वाचला!

कोकणात एक प्रकारच्या उंदराला पाजवा म्हणतात. त्याचा अर्थ ‘साहित्य संस्कृती महामंडळा’च्या मराठी शब्दकोशात तसाच, शेतातील एक प्रकारचा उंदीर असा दिला आहे.

भारत हे घर-उंदराचे मूळ उत्पत्तिस्थान समजले जाते. उंदीर माणसाबरोबर भूमी आणि जल मार्गाने जगभर पसरला. घर उंदराचा प्रतिस्पर्धी आहे भुरा उंदीर. तो जास्त करून बंदर, बंदरालगतची शहरे व गावे यांतील उघडी गटारे, ओढे,नाले अशा ओलसर ठिकाणी राहतो. पाजवा हा भुरा उंदीर असण्याची शक्यता आहे. भारतात घर-उंदरांच्या तेरा उपजाती आढळतात.

पाजवा उंदीर कोकणात आढळत असल्यामुळे, त्याचा उल्लेख तेथील लोकांच्या बोलण्यात व लिखाणात आढळतो. गो.ना.दातार यांच्या ‘चतुर माधवराव’ या पुस्तकातील ‘हरवलेली नथ’ या कथेत पाजव्या उंदराचा उल्लेख आहे. गो.ना. दातार कोकणातील राजापूरचे आणि ती कथाही घडते कोकणातच. पाजव्या उंदराचा दुसरा उल्लेख विजय तेंडुलकर यांच्या ‘हे सर्व कोठून येतं?’ या पुस्तकातील ‘प्रचंड’ या लेखात आढळला.

तेंडुलकर यांचा आचार्य अत्र्यांवर लिहिलेला तो ‘प्रचंड’ लेखदेखील प्रचंड गाजला. तेंडुलकर त्यांच्या उमेदीच्या काळात ‘मराठा’मध्ये नोकरी करत होते. त्यांच्याकडे ‘मराठा’मध्ये अग्रलेख लिहिण्याचे काम येई. असेच त्यांनी त्यांच्या अग्रलेखात पाजव्या उंदराचा उल्लेख केला. तेव्हा अत्रे यांनी तेंडुलकरांना विचारले, “पाजवा म्हणजे काय? हा कोठला शब्द काढला?” तेंडुलकर म्हणाले, “असा शब्द आहे. मी लहानपणापासून ऐकत आलोय.”

“शक्यच नाही. आम्ही न ऐकलेला शब्द मराठी भाषेत असणारच नाही.” अत्रे गरजले.

एखादी व्यक्ती जर आश्चर्यकारक रीत्या फार मोठ्या अपघातात किरकोळ दुखापत होऊन वाचली तर त्या वेळी ‘जिवावर बेतलं पण शेपटावर निभावलं’ असे म्हटले जाते. हा वाक्प्रचार शारीरिक संकटाच्या प्रसंगातच दर वेळी वापरला जातो असे नाही.

एखादी व्यक्ती तिची आयुष्यभराची कमाई तिच्या स्थानिक सहकारी बँकेत दीर्घ मुदतीसाठी ठेवण्याच्या विचारात असतानाच ती बँक दिवाळखोरीत निघाली आणि त्यामुळे त्या व्यक्तीचे संभाव्य गुंतवणुकीचे पैसे वाचले; फक्त त्या बँकमधील बचत खात्यातील त्या मानाने छोट्या रकमेचे पैसे तेवढे बुडाले. अशा वेळी, त्या व्यक्तीची ‘जीवावरच बेतलं पण शेपटावर निभावलं’ अशी भावना होते.

थोडक्यात, कोणत्याही प्रकारच्या मोठ्या संकटातून किरकोळ नुकसान होऊन सुटका झाली तर त्यावेळी ‘जीवावर बेतलं पण शेपटावर निभावलं’ असे म्हटले जाते.

गंमत म्हणजे तो वाक्प्रचार रूढ झाला तो घराघरांत आढळणाऱ्या सर्व परिचित अशा पालीच्या अनोख्या शारीरिक वैशिष्ट्यावरून! पालीला फटका मारण्याच्या प्रयत्नात, सहसा व्यक्तीचे लक्ष पालीच्या अचानक तुटून पडलेल्या आणि वळवळणाऱ्या शेपटीकडे जाते आणि दरम्यान पाल पळून गेलेली दिसते! ती शेपूट फटक्यामुळे तुटलेली नसते. ती पालीने स्वतःहून टाकलेली असते. पालीच्या त्या वैशिष्ट्याला ‘ऑटोटॉमी’ असे म्हणतात. ऑटो म्हणजे ‘स्वयम्’ किंवा ‘आपण स्वतः’. टॉमी म्हणजे कापणे. स्वतःच स्वतःचा अवयव कापून टाकणे म्हणजे ऑटोटॉमी. ते वैशिष्टय पालीमध्ये तिचा जीव वाचवण्यासाठी शारीरिक उत्क्रांत झाले. हा वाक्प्रचार त्या वस्तुस्थितीवरून ‘जीवावर बेतलं पण शेपटावर निभावलं’ असा रूढ झाला.

एखाद्या व्यक्तिच्या एका डोळ्यात व्यंग असेल, त्याचा एक डोळा सरळ बघताना बाहेरच्या बाजूला कानाकडे वळत असेल तर त्याला ‘काणा’ किंवा ‘चकणा’ असे म्हणतात. त्याला संस्कृतमध्ये ‘चक्षुष्काण’ असा शब्द आहे. तो शब्द महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळाच्या मराठी शब्दकोशात आहे. पण ज.वि. ओक यांच्या गीर्वाण लघुकोशात नाही. तेथे ‘काण’ (वि.) असा शब्द आहे आणि त्याचे एक डोळ्याचा, फुटका, आणि डोमकावळा असे अर्थ दिले आहेत.

अशा व्यक्तीशी बोलताना पंचाईत होते. तिचा काणा डोळा समोरच्या व्यक्तीकडे वळला असेल तर ती त्या व्यक्तीला पाहत आहे आणि त्या व्यक्तीशी बोलत आहे असे वाटते. परंतु प्रत्यक्षात तसे नसते. ती व्यक्ती त्या डोळ्याने पाहत नसते. त्यामुळे ती संबंधित व्यक्तीकडे दुर्लक्ष करत आहे असा त्या व्यक्तीचा समज होतो. त्यावरून एखाद्या गोष्टीकडे दुर्लक्ष करणे या अर्थाचा ‘काणाडोळा करणे’ हा शब्द प्रयोग रूढ झाला.

चकणा माणूस एका डोळ्याने पाहत असल्यामुळे त्याला काण हा संस्कृत शब्द वापरला आहे. तसेच डोमकावळा मान वाकडी करून शोधक नजरेने पाहतो, म्हणून त्यालाही एकाक्ष म्हणजेच काण म्हणत असावेत.

पण चकणा हा शब्द मराठीत मूळ ‘चकाणा’ यावरून आला असावा. चकाणा हा शब्द योग्य वाटतो पण तसा शब्द मराठी शब्दकोशात नाही. तो मला मर्ढेकरांच्या एका कवितेत अचानक दिसला.

मिरास म्हणजे वारसा. मिरास हा अरबी शब्द आहे. त्यावरून मिरासी हा शब्द बनला असावा. मिरासी हे लोक मुसलमान असून, त्यांची वस्ती प्राधान्याने पंजाब व राजस्थान या प्रदेशांत आहे. मिरासी लोक मुळचे हिंदू असावेत. मिरासी लोक वंशपरंपरेने निरनिराळ्या जातींची भाटगिरी करत आले आहेत.

ज्या कुळाचे भाट म्हणून हे लोक काम करतात, त्या कुळांची सर्व माहिती लक्षात ठेवून ती हवी तेव्हा सांगणे, वारसासंबंधी शंकाचे निरसन करणे, यजमानाकडे आलेल्या पाहुण्यांचे आगत-स्वागत व व्यवस्था करणे, शेतकरी कुटुंबात घरकाम करणे, लग्नातील मेजवानीची तयारी करणे, लग्नाची निमंत्रणे पोचवणे इत्यादी कामे त्यांना करावी लागतात. त्याबद्दल त्यांना द्रव्य, धान्य, वस्त्र या रूपाने बक्षिसी मिळते. विशेष प्रसंगी त्यांनी गाय किंवा म्हैस मागितली तरी ती दिली जाते. आता ते लोक शेती किंवा अन्य व्यवसाय करू लागले आहेत. काही जण शिकून नोकरी करतात.

ऋग्वेदात दाय हा शब्द श्रममूल्य किंवा श्रमाबद्दल बक्षीस अशा अर्थी आलेला आहे (१०.११४.१०). पण पुढे त्याचा उपयोग वारसा अशा अर्थी केला जाऊ लागला. जीमूतवाहनाने दाय शब्दाची व्याख्या पुढीलप्रमाणे केली आहे –

पूर्वस्वामिसम्बन्धाधीनं तत्स्वाम्योपरमे यत्र
द्रव्ये स्वाम्यं तत्र निरूढो दायशब्द: | (दायभाग १.४-५)

अर्थ – ज्या द्रव्यावर एखाद्या व्यक्तीची मालकी असते त्या द्रव्यावर, ती व्यक्ती मरण पावल्यावर तिच्याशी संबंध असल्यामुळे दुसऱ्या व्यक्तीचे जे स्वामित्व येते, त्याला दाय असे म्हणतात.
पित्याच्या संपत्तीवर पहिला हक्क पुत्राचा असतो. तो क्रम दायभागाने पुढीलप्रमाणे मानला आहे – १. पुत्र, पौत्र, प्रपौत्र; २. विधवा, ३. कन्या, ४. कन्यापुत्र, ५. पिता, ६. माता, ७. भाऊ, ८. पुतण्या व ९. पुतण्याचा पुत्र. या सर्वांना बद्धक्रम दायाद असे नाव आहे.

बद्धक्रम दायाद यांच्या अभावी पुढील क्रमाने उत्तराधिकार ठरतो – १. सपिंड, २. सकुल्य ३, समानोदक, ४. सपिंडाहून भिन्न बंधू, ५. गुरू, ६. शिष्य, ७. सहपाठी व ८. राजा
सपिंड – पिंड शब्दाचे जीमूतवाहनाने केलेले विवेचन असे –

‘मृग’ या शब्दाचा हरीण हा अर्थ सर्वांच्या परिचयाचा आहे. ‘हरीण’ या अर्थाने मृग शब्दापासून अनेक शब्द तयार झाले आहेत. जसे, सीतेला ज्या हरणाची भुरळ पडली, तो सुवर्ण वा कांचन-मृग, ज्याच्या नाभीत सुवासिक कस्तुरी असते, तो कस्तुरीमृग किंवा हरणासारखे डोळे असलेली ती मृगनयनी इत्यादी.

चंद्रावरील खड्ड्यांमध्ये काहीजणांना हरणाची आकृती दिसते. म्हणून चंद्राला ‘मृगधर’ असा संस्कृत शब्द आहे. पूर्वी ऋषीमुनी हरणाच्या कातड्यावर बसून ध्यानधारणा करत. त्या कातड्याला ‘मृगाजिन’ संबोधले जाई. तसेच, ते ऋषीमुनी रानावनांत कंदमुळे खाऊन जी दिनचर्या आचरत, तिला ‘मृगचर्या’ असे म्हटले जाई. असे अनेक शब्द मृग या शब्दापासून तयार झाले आहेत.

खरे म्हणजे संस्कृतमध्ये ‘मृग’ या शब्दाचा पशू किंवा श्वापद असा अर्थ आहे. तरी रुढार्थाने तृणभक्षी प्राण्यांना मृग म्हटले जाते. वाघ, सिंह यांसारखे मांसभक्षक प्राणी तृणभक्षी प्राण्यांची शिकार करून, त्यांना खातात. त्यावरून शिकारीला ‘मृगया’ असा संस्कृत शब्द आहे. तसेच, पशूंचा राजा या अर्थाने सिंहाला ‘मृगेंद्र’ असे म्हटले जाते.