कांदा आणि लसूण हे मराठी माणसाच्या जेवणातील दोन अविभाज्य घटक आहेत. लसणाचा ठेचा हा तर बहात्तर रोगांवर इलाज आहे. पुलंनी वर्णन केले आहे, ‘लसणाचा ठेचा ठेवलेल्या भांड्यावरचे झाकण निघाले, की ओसरीवर वासाची वर्दी गेली पाहिजे, की धुवा हातपाय.’ लसूण ही चवीलाच छान लागते असे नव्हे तर ती औषधी वनस्पतीही आहे. तिचा प्रभावी उपयोग हृदयरोगासाठी होऊ शकतो.

अक्षता हा शब्द सर्वांच्या अगदी चांगला परिचयाचा! लग्नाच्या वयाचा तरुण मुलगा किंवा मुलगी घरात असेल तर त्यांच्या डोक्यावर कधी एकदा अक्षता पडतात, अशी काळजी बहुतांश मातापित्यांना लागलेली असते. अक्षता या अखंड तांदळाच्या घेण्याची पद्धत आहे. त्याला तुकडा तांदूळ चालत नाही, कारण अक्षत म्हणजे जे क्षत किंवा भंगलेले नाही ते. अक्षता हे प्रतीक आहे. काहींच्या मते, त्यातून वधूचे कौमार्य सूचित होते. गीर्वाणलघुकोशात त्याचा अर्थ पुरुषसंबंधरहित स्त्री असा दिलेला आहे. त्या शब्दाला अक्षतयोनि: असा पर्यायी शब्दही दिला आहे. काही जाणकारांच्या मते, त्यातून वधूच्या घरची सुबत्ता सूचित होते. तांदूळ हे भारतीयांचे मुख्य अन्न. लग्नाला उपस्थित असलेले नातेवाईक, आप्त, मित्रपरिवार तांदळाच्या अक्षता वधू-वरांच्या डोक्यावर टाकतात. वधूच्या घरी अन्नाची कमतरता नाही, म्हणून ते तशा अक्षता टाकू शकतात असाही सूचितार्थ. पण त्याही पुढे जाऊन एक वेगळा विचार उपलब्ध आहे, अक्षतांचे तांदूळ हे एक प्रकारे बीज असते. ते बीज रुजले, की तांदळाचे रोप तयार होते. तांदळाच्या एका दाण्यापासून असे अनेक दाणे, पर्यायाने अशी अनेक रोपे तयार होतात; म्हणजेच वंशवृद्धी होते, जीवसातत्य राखले जाते. लग्नात वधू-वरांच्या संसारवेलीलाही तशीच फलधारणा होऊन वंशवृद्धी व्हावी असा भाव अक्षतांच्या उपयोगामागे असावा.

मेहनत म्हणजे कष्ट, श्रम; त्याचबरोबर मजुरी, कामधंदा असेही अर्थ त्या शब्दाचे आहेत. मेहनत हा शब्द खूप प्रयत्न, अभ्यास, रियाझ या अर्थाने वापरला जातो. उदाहरणार्थ, ‘मेडिकलला प्रवेश मिळवायचा असेल तर फार मेहनत घ्यावी लागते’ किंवा ‘शास्त्रीय संगीतात नाव कमावण्यासाठी गाण्याची मेहनत लागते’ अशी वाक्ये.

'मी घरातील सगळी कामे एकटीनेच करण्याचा मक्ता नाही घेतला.' किंवा 'दरवेळी आभार प्रदर्शन मीच का करायचे? मी काय त्याचा मक्ता घेतलाय?' गृहसंस्था आणि सार्वजनिक संस्था अशा दोन्ही ठिकाणी वेळोवेळी कानी पडणारी ही वाक्ये.

दोन्ही वाक्यांत 'मक्ता घेणे' हा वाक्प्रचार वापरला आहे. 'मक्ता' याचा अर्थ विशिष्ट अटींवर काम करण्याचा किंवा काही पुरवण्याचा हक्क व जबाबदारी असा आहे.

ठेका, बोली, कंत्राट, इजारा किंवा हमी घेणे यासाठी 'मक्ता घेणे' असा शब्दप्रयोग केला जातो.

ठेकेदार, कंत्राटदार, मक्ता घेणारे खंडकरी यांना 'मक्तेदार' असे म्हणतात. शब्दकोशांत मक्तासंबंधात असे वेगवेगळे शब्द सापडले, पण मक्ता शब्दाचा उगम कोणत्या भाषेतून झाला, ते कळले नाही.

मध्यंतरी कविवर्य सुरेश भटांचा 'एल्गार' हा संग्रह वाचत होतो. त्यातील सुरुवातीची कैफियत वाचताना गजलेसंबंधी विशेष माहिती मिळाली. तिथे मक्ता हा शब्दही भेटला.

'गजले'च्या शेवटच्या शेरात कवीचे टोपणनाव गुंफलेले असते. या शेराला 'मक्ता' असे म्हणतात.

पूर्वीच्या काळी छापखाने नव्हते, त्यामुळे गजला कागदांवर हातानेच लिहाव्या लागत. तसेच वर्तमानपत्रे, मासिके, नियतकालिके किंवा आकाशवाणी, दूरदर्शन यांसारखी प्रसारमाध्यमेही नव्हती. त्यामुळे 'गजल' कोणाची आहे हे कळण्यासाठी मक्त्यात म्हणजेच शेवटच्या शेरात कवीचे टोपणनाव नमूद करण्याची प्रथा होती. कवीचे टोपणनाव म्हणजेच 'तखल्लुस', मक्त्यात गुंफलेले असे. थोडक्यात मक्त्यामुळे कवीचा गजलेवरील हक्क शाबीत होत असे. त्यावरूनच 'एखाद्या गोष्टीचा हक्क मिळणे' ह्या अर्थी 'मक्ता घेणे’ हा वाक्प्रचार रूढ झाला असावा.

मानवी शरीरात काही क्रिया त्याच्या नकळत, सहजासहजी, सतत घडत असतात. त्यासाठी त्याला खास काही करावे लागत नाही. जसे की हृदयाचे ठोके, अन्नाचे पचन होण्यासाठी होणारी आतड्यांची हालचाल, श्वासोच्छ्वास, पापण्यांची हालचाल वगैरे. ह्या क्रिया आपोआप घडतात.

'आपोआप' हा शब्द कसा आला असेल, यावर विचार करताना 'ज्ञानेश्वरी'त आठव्या अध्यायात -

'आंतु मीनलेनि मनोधर्मे । स्वरूपप्राप्तीचेनी प्रेमें ।
आपेंआप संभ्रमें । मिळावया ॥ ८.९३ ॥’

ही ओवी वाचनात आली. तेथे 'आपेंआप' असा शब्द दिसला. त्या ओवीचा 'आत सर्व मनोवृत्ती एकरूप झाल्याने, स्वरूपप्राप्तीच्या प्रेमाने, स्वरूपाशी ऐक्य होण्याकरता आपोआप झालेल्या घाईने’ असा अर्थ दिला आहे.

'आपेंआप' म्हणजे 'आपोआप' हे सरळ दिसत आहे. ज्ञानेश्वरांनी 'आपेंआप' असा शब्दप्रयोग का केला असावा? एक शक्यता अशी की, 'आप' म्हणजे पाणी. आपें हे सप्तमीचे एकवचन. त्याचा अर्थ पाण्यात. पाणी पाण्यात सहज मिसळते. ती पाण्याची सहज प्रवृत्ती आहे. त्यावरून आपेंआप हा शब्द अस्तित्वात आला असावा! नंतरच्या काळात त्याचे 'आपोआप' हे रूप रूढ झाले असावे, असे मला वाटते.

आपोआपला इंग्रजीत Automatic असा शब्द आहे. त्यावरून पुलंच्या 'हसवणूक' या पुस्तकातील 'मी आणि माझा शत्रुपक्ष' हा लेख आठवला.

अजगर हा शब्द ‘अजागर’ ह्या संस्कृत शब्दावरून तयार झाला आहे. अजागर म्हणजे जो जागत नाही तो, असा त्याचा अर्थ आहे. अजगराला संस्कृतमध्ये अजागर असे म्हणतात. सतत सुस्त असणाऱ्या अजगराला किती समर्पक नाव आहे!

अजगर ह्या सरिसृप वर्गातील प्राण्याबद्दल सर्वांच्या मनात भीतीयुक्त कुतूहल असते. अजगर प्राणी संग्रहालयात किंवा दूरदर्शनच्या वाहिन्यांवर हमखास बघण्यास मिळतो. सर्व सापांप्रमाणे अजगरदेखील त्याचे भक्ष्य संपूर्ण गिळतो. अजगराला लचके तोडण्याचे, चर्वण करण्याचे असे वेगवेगळे दात नसतात. तसेच, त्याचा वरचा आणि खालचा जबडा सैलसर अस्थिबंधनांनी जोडलेला असतो. त्यामुळे तो काटकोनात आ वासू शकतो. म्हणूनच तो ससा, भेकर, हरीण असे लहान-मोठे प्राणी सहज गिळू शकतो.

अजगर हा प्राणी शीत रक्ताचा आहे. त्याच्या चयापचयाचा वेगही कमी असतो. त्याला शरीर सतत उष्ण राखण्याची आवश्यकता नसल्यामुऴे ऊर्जाही कमी लागते. ह्या सर्वांमुळे अजगराने एकदा भक्ष्य गिळले, की त्याला अनेक दिवस काही खाल्ले नाही तरी चालते. त्या काळात तो सुस्तावतो. माणसालाही पोटभर मिष्टान्न भोजन केले, की तशीच सुस्ती येते. ‘अरे परांजप्या, जागा आहेस का झाला तुझा अजगर.’ असे पुलंनी ‘अंतू बरवा’ या व्यक्तिचित्रात्मक लेखात लिहून ठेवले आहे.

-  उमेश करंबेळकर

(‘राजहंस ग्रंथवेध’ वरून उद्धृत)

एखादी गोष्ट दुसऱ्या गोष्टीशी शंभर टक्के जुळणारी म्हणजेच पूर्णत: मिळती-जुळती असते, तेव्हा त्यांच्यातील साम्य वर्णन करताना ‘तंतोतंत’ हा शब्द वापरला जातो. वैदिक काळात विद्वानांचे वादविवाद किंवा चर्चा यांमध्ये घट आणि पट म्हणजेच मातीचा घडा आणि वस्त्र अशा, त्या काळातील रोजच्या व्यवहारातील वस्तूंचा दाखला दिला जाई. जसे घटातील आकाश म्हणजे घटाकाश. काही विद्वानांना घटापटाची अशी चर्चा निरर्थक वाटे, म्हणून ते ‘घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात्’ म्हणजेच ‘घट फोडा, वस्त्र फाडा’ असे म्हणून त्यांचा राग व्यक्त करत. तर सांगायची गोष्ट म्हणजे पट याचा अर्थ वस्त्र. वस्त्र अनेक धाग्यांपासून म्हणजेच तंतूंपासून तयार होते. तंतू हे पटाचे एकक समजले जाते. एक जरी तंतू बदलला, तरी वस्त्र बदलते. त्यामुळे दोन वस्त्रे अगदी एकासारखी एक केव्हा दिसतील? जेव्हा त्या दोघांचा तंतू अन् तंतू समान असेल तेव्हाच! ह्या तंतू अन् तंतूवरून सामासिक शब्द तयार झाला, तंतोतंत.

‘तंतोतंत’ शब्दाचे वैशिष्ट्य म्हणजे तो चार अक्षरी शब्द, ‘त’ ह्या एकाच अक्षराच्या वापरातून बनला आहे. गंमत म्हणजे असे एका अक्षरापासून बनलेले चार अक्षरी शब्दही मराठीत चारच आहेत- तंतोतंत, बोंबाबोंब, लालीलाल आणि चेंचाचेंच.

- उमेश करंबेळकर, umeshkarambelkar@yahoo.co.in

लहान मूल खेळताना पडले आणि त्याला खरचटले, तर ते मोठ्याने भोकांड पसरते. त्या वेळी मूल त्याच्यासमोर कोणी ‘आला मंतर, केला मंतर, जादूची कांडी छू.’ असे म्हणताच रडायचे थांबते. त्यांपैकी ‘छू’ हा मराठीतील एकाक्षरी शब्द आहे.

‘छाछू’ (किंवा नुसतेच छू) याचा अर्थ अंगारे, धुपारे, मंत्रतंत्र किंवा जादूटोणा करणे असा आहे. जादूगार ‘छू मंतर’ म्हणून मुठीतील वस्तू गायब करून दाखवतो. ती त्याची हातचलाखी असते. जादूचे प्रयोग हे विज्ञानावर आधारित असे मनोरंजनाचे कार्यक्रम असतात. जादूगार त्यातून लोकांचे प्रबोधन करतो. परंतु काही लोक ‘छाछू’ करून भोळ्याभाबड्या लोकांना फसवतातही. त्यामुळे कोठे काही बनवाबनवी आढळली, तर त्यात काहीतरी ‘छाछुगिरी’ आहे असे म्हटले जाते. जादूटोणाविरोधी कायद्यामुळे छाछुगिरी करणाऱ्या लोकांना गजाआड टाकता येते.

पारध्यांच्या शिकारीच्या साधनांमध्ये ‘वागुर’ या साधनाचा उल्लेख येतो. वागुर, वागुरा, वागोरा, वागोरे, वागोऱ्या हे सर्व शब्द एकाच अर्थाचे असून पक्ष्यांना पकडण्याचे जाळे, पाश, बंधन असे त्यांचे अर्थ दिलेले आढळले. ज्ञानेश्वरी वाचनातही एक-दोन ठिकाणी ‘वागुर’ शब्द दिसला. ज्ञानेश्वरीतील चौथ्या अध्यायातील

‘म्हणोनि संशयाहून थोर । आणिक नाहीं पाप घोर।
हा विनाशाची वागुर । प्राणियासी ॥२०३॥’

या ओवीत ‘वागुर’ हा शब्द पाश, जाळे या अर्थाने आलेला आहे. त्याचा अर्थ, ‘वागुर’ प्राकृत भाषेमध्ये शेकडो वर्षांपासून रूढ झालेला आहे, पण गंमत म्हणजे ‘गीर्वाणलघु’ कोशातही ‘वागुरा’ हा शब्द पाश, जाळे या अर्थानेच आढळला. वागुरिक: म्हणजे पारधी; तसेच, वागुरावृति: म्हणजेदेखील पारधी. ‘वाघाटी’ या वनस्पतीला संस्कृतमध्ये ‘वागुरा’ असे म्हणतात.

‘वर्किंग लंच’ या मूळ शब्दाचा अर्थ व मराठीत या शब्दाने धारण केलेला अर्थ यांमध्ये तफावत आहे. तो मराठीत ज्या अर्थाने शब्द वापरला जातो. त्याकरता ‘लघुभोजन’, ‘चटभोजन’ इत्यादी पर्याय सुचवण्यात आलेले आहेत. परंतु मराठीत रुळलेला एक पर्याय ‘वर्किंग लंच’ला सुचवावासा वाटतो.

‘डबा’ किंवा ‘जेवणाचा डबा’ हा मराठीत ‘कामाच्या दरम्यान छोटी सुट्टी घेऊन केलेले मर्यादित अन्नसेवन’ यासाठी सहज दैनंदिन व्यवहारात वापरला जाणारा शब्दसमूह आहे. तो ‘वर्किंग लंच’साठी वापरता येऊ शकेल. कामाच्या मध्ये थोडा वेळ काढून केले जाणारे अन्नसेवन; तसेच, जेवणाच्या पदार्थांची परंतु मर्यादित संख्या ह्या दोन्ही गोष्टी ‘जेवणाचा डबा’ ह्या शब्दप्रयोगात अभिप्रेत आहे. ‘वर्किंग लंच विल् बी सर्व्हड’ अशी चर्चासत्रांच्या आमंत्रण पत्रिकेत असणारी सूचना मराठीत ‘जेवणाच्या डब्याची सोय करण्यात येईल’ अशी देता येईल, नाही का?

(भाषा आणि जीवन, २०१३ वरून उद्धृत)

- अनघा भट-बेहेरे