गुहाग्रजाय नमः। अपामार्गपत्रं समर्पयामि।।

आयुर्वेदामध्ये आणि अथर्ववेदात आघाड्याला ‘अपामार्ग’ म्हणून ओळखतात. आघाड्याची राख करून क्षार काढतात. त्याने पोट व दात स्वच्छ होतात म्हणून त्या क्षाराला ‘अपामार्गक्षार’ म्हणतात. आघाड्याला वेगवेगळ्या भाषांत अपांग, चिरचिरा, चिचरा, लत्‌जिरा, उत्तरेणी, कंटरिका, खारमंजिरी, मरकटी, वासिरा, काटेरी फुलोरा अशी नावे आहेत. वनस्पतिशास्त्रज्ञांनी त्याचे ‘अचिरॅन्थस अस्परा’ असे नामकरण केले आहे.

भाद्रपदात आघाडा या छोट्याशा वनस्पतीलासुद्धा पूर्वसुरींनी विशेष प्राधान्य दिले आहे. हरतालिका, गणेशचतुर्थी, ऋषिपंचमी आणि ज्येष्ठागौरीच्या पूजेत आघाड्याचा आवर्जून समावेश केलेला आहे. आषाढ-श्रावणात आघाडा वाढायला सुरुवात होते. श्रावणात जिवतीला आघाडा-दूर्वांची माळ वाहतात. भाद्रपदात आघाड्याची वाढ पूर्ण होते. त्यात जास्तीत जास्त औषधी गुणधर्मही एकवटतात. पूर्वी दिवाळीतील अभ्‍यंगस्‍नानात अंगाला उटणे लावून शरिरावरून दोन-तीन तांबे उष्‍ण पाणी घेतल्‍यानंतर तिच्‍यावरून आघाड्याची फांदी तीन वेळा मंत्र म्‍हणत फिरवण्‍याची प्रथा अस्तित्‍वात होती. आघाड्याच्या गुणधर्मांचा लाभ माणसाला व्हावा म्हणून त्याच्या पूर्वसुरींनी आघाड्याला व्रतवैकल्ये आणि धार्मिक कार्यात स्थान दिले, त्याच्याशी नातेसंबंध जोडून दिले.

हळदीची आणि भारतीय लोकांची ओळख आर्युवेदाच्या माध्यमातून पाच हजार वर्षांपूर्वीं झाली असली तरी तिचा स्वयंपाकघरातील वापर मात्र अडीच हजार वर्षांनंतर झाला. आता तर या वनस्पतीने स्वयंपाकघराचा पूर्ण ताबा घेतला आहे. दक्षिण भारतामध्ये वाण्याच्या दुकानात सामानाची यादी देताना प्रथम क्रमांकावर हळद असते. एवढ्या प्रमाणात हळद आपल्यात जीवनात रूळलेली आहे.

पूर्वी हळद केवळ जंगलात मिळत असे. दक्षिण पूर्व आशियाई देशात तिचे जास्त वास्तव्य आढळते. त्या  काळात जंगलात आढळणारी हळद भारतात फक्त औषधांसाठीच वापरली जात असे. नंतर तिचा उपयोग रंगकामासाठी होऊ लागला आणि यानंतर मात्र तिने मसाल्याच्या डब्यात हळद पावडरच्या रुपाने उडी घेतली. हळदीची औषध, रंग आणि मसाल्याच्या पदार्थांतील वापरामुळे मागणी वाढली आणि शेतीक्षेत्रात तिचा प्रवेश झाला. पिवळ्या रंगामुळे हळद काश्मीरमध्ये मिळणाऱ्या केशरसाठी पर्याय ठरली. केशराची जशी शेती तशी हळदीची का नको? म्हणून भारतीय जंगलात आढळणारी हळद आणि श्रीलंकेच्या जंगलातील हळद यांचा संकर झाला आणि शेतीसाठी हळदीचे पहिले वाण तयार झाले.

भारतामध्ये ओरिसा, पश्चिम बंगाल, गुजरात, महाराष्ट्र, कर्नाटक, केरळ आणि तमिळनाडूमध्ये हळदीचे पीक शेतीचे मुख्य उत्पादन म्हणून घेतले जाते. सर्वात जास्त हळदीची लागवड तमिळनाडूमध्ये होते. भारताबाहेर ती बांग्लादेश, श्रीलंका आणि चीनच्या मध्य भागात जास्त पिकते. केरळ हे राज्य आर्युवेदशास्त्र आणि प्रचारात कायम आघाडीवर राहिले आहे आणि म्हणूनच हळदीस या राज्यात सर्वात जास्त सन्मान प्राप्त झाला. हळदीचे वाण विकसित करताना त्याच्यामध्ये असलेले करक्युमिन या औषध द्रव्यांचे प्रमाण तपासले जाते. प्रामुख्याने हळदीचे दोन वाण शेतीसाठी वापरतात. एक आहे अलप्पी वाण ज्यामध्ये करक्युमिनचे प्रमाण साडेसहा टक्के असते व दुसरे मद्रास वाण. यामध्ये हेच प्रमाण साडेतीन टक्के असते. अलप्पी हे औषधासाठी तर मद्रास वाण खाण्यासाठी जास्त वापरतात.