भारतीय मनाला कत्तल आणि काशी (सध्याचे वाराणसी) या शब्दांचे नाते सहसा चालणार नाही; मात्र तसे ते आले होते आणि तेही जवळ जवळ एकशेवीस वर्षांपूर्वी! महाराष्ट्र साहित्य परिषदेने जतन केलेल्या दुर्मीळ ग्रंथांच्या यादीवर नजर टाकली तेव्हा ते कळून आले आणि आश्चर्याचा धक्का बसला! असे धक्के जुन्या ग्रंथसंपदेकडे बघताना आणि ती पुस्तके वाचताना अनेकदा बसतात. संदर्भित पुस्तकाचे लेखक आहेत अनंत नारायण भागवत. त्यांनी स्वतःच ‘काशीची कत्तल’ हे पुस्तक 1906 साली प्रकाशित केले. पुस्तक आहे अवघे छप्पन पृष्ठांचे. त्याची किंमत पंचवीस पैसे त्या वेळेस (1906)  ठेवली होती. तशी नोंद दर्शनी पानावर हाताने केलेली आढळते (जुना रुपया चलनात होता. तेव्हा मूळ किंमत चार आणे असावी). पुस्तकात हकिगत सांगितली आहे, ती अयोध्येचा पदभ्रष्ट राजा आणि ईस्ट इंडिया कंपनीची फौज यांच्यात अल्पकाळ झालेल्या लढाईची. परंतु लेखकाने तेवढी हकीगत फक्त सांगितली असती तर लेखनाला ऐतिहासिक कथा असे स्वरूप आले असते. मात्र ते पुस्तक एका ऐतिहासिक पुस्तकमालेचा भाग आहे असे पुस्तकाच्या प्रत्येक पानावर लिहिलेल्या शीर्षकातून दिसते. त्यामुळे इंग्रजांनी अयोध्या राज्याच्या मुस्लिम राजाला पदच्युत केले. त्यांनी दोन भावांतील/दोन वारसांतील सत्तालोभाचा फायदा उठवला. अखेर, त्यांपैकी एका भावाने बंडखोरीचा प्रयत्न केला. त्याला काही प्रमाणात यश आलेही. परंतु लढाईत मोठा मनुष्यसंहार झाला. अशी ती हकिगत आहे. काशी अयोध्येच्या ताब्यात नव्हती, पण अयोध्येच्या नबाबाचा भाऊ काशीला राहत होता.

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांच्या पत्नी सत्यभामाबाई टिळक यांनी त्यांचा संसार चोख सांभाळला. लोकमान्य यांना संसाराच्या जबाबदाऱ्या जास्त सांभाळाव्या लागल्या नाहीत. टिळक यांना काही वेळा तुरुंगात जाण्याची पाळी आली, पण सत्यभामाबाई यांनी कधीही, कोठल्याही प्रकारची तक्रार किंवा नाखुषी व्यक्त केली नाही.

टिळक इंग्रजी शाळेत असताना, म्हणजे 1871च्या वैशाख महिन्यात त्यांचा विवाह झाला. त्यांची पत्नी कोकणातीलच होती व त्या दोघांचाविवाहसुद्धा कोकणातील चिखलगावी झाला. सत्यभामा यांचे पूर्वाश्रमींचे नाव – ‘तापी’. ते त्यांचे घराणे म्हणजे लाडघर (तालुका दापोली) येथील ‘बाळ’ घराणे. ते घराणे पाहुणचारासाठी प्रसिद्ध होते. ‘बाळ’ घराण्यात दानधर्माला विशेष महत्त्व होते. त्यांच्या गुरुजींनी सांगितलेली जुनी आठवण - कोकणात चोरट्यांचा उपद्रव असल्यामुळे दागदागिने रात्री धान्याच्या डब्यात ठेवून व सकाळी ते आठवणीने बाहेर काढण्याची पद्धत होती. एकदा ‘बाळ’ यांच्या घरी भिकारी आला असता, घरातील एका माणसाने त्याला ओंजळभर तांदूळ घातले. त्यात चुकून सोन्याचा दागिना आला. पण भिक्षेकरता वाढण्यात आलेल्या तांदुळात जे काही निघेल ते दानधर्म समजून तो सोन्याचा दागिना त्या भिकाऱ्याला देण्यात आला!

मुरुड-जंजिऱ्याला सिद्दी संस्थानचा इतिहास आहे, छत्रपतींनी ते सर करण्याचा प्रयत्न केला, पण तो असफल ठरला. तेव्हा दर्यासारंग दौलतखानाने बाजूलाच, कासा खडकावर पद्मदुर्ग उभा केला...

मुरुड-जंजिरा हे माझे गाव. रेवदंडा-साळाव पूल ओलांडून मुरुडकडे येताना रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंनी दिसणारी बदलती दृश्ये नजर खिळवून ठेवतात. अधुनमधून समुद्राच्या लाटांचा खेळ, तर कधी नजरेला सुखावणारी मुलायम हिरवळ, मध्येच लागणारी लहानशी गावे.

शिल्पकलेचा देखणा आविष्कार मुरुडच्या वेशीवर दृष्टीस पडतो, तो म्हणजे जंजिऱ्याच्या भूतपूर्व नवाबांचा राजवाडा. नवाबांनी तो राजवाडा 1885 च्या सुमारास प्रशासनाच्या सोयीसाठी बांधला. राजवाड्याचे शिल्प मुघल व गोथिक पद्धतीचे आणि मनोहारी आहे. राजवाड्याच्या ठिकाणापासून सभोवारचा समुद्र व मुरुड शहराच्या परिसराचे दृश्य विहंगम दिसते. शिवाजी महाराजांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली ती भूमी.

तसे पाहिले तर मुंबईचा इतिहास हा चार-पाचशे वर्षांचा. उत्तम सोयीचे एक नैसर्गिक बंदर एवढीच तिची ख्याती होती. उत्तरेतील शहरांसारखे प्राचीन ऐतिहासिक वैभव नसतानाही, एकाचवेळी भिन्न प्रकृती-संस्कृतीच्या, अठरापगड जातीधर्माच्या लोकांना बरोबर घेऊन, सुखनैव नांदणारे, व्यापारउद्योगधंद्याचे धाडसी नेतृत्व करणारे, सार्वजनिक हिताची कळकळ असणारे, शेजारधर्म जागवणारे, कलापारखी सुसंस्कृत बुद्धिमंतांचे आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे मागाल ते देणारे, जागेपणी स्वप्नपूर्ती करणारे जगाच्या पाठीवरील एकमेव शहर म्हणून मुंबई घडत गेली.

या मुंबई शहराने स्वत:ची संस्कृती निर्माण केली. त्यातील वेगळे असे वैशिष्ट्य टिकवून आहे ती म्हणजे ‘व्हिक्टोरिया’ किंवा मुंबईची आबालवृद्धांची आवडती घोडागाडी!