हेमंत कर्णिक यांचे ‘अध्यात आणि मध्यात’ हे पुस्तक म्हणजे 1980-90 च्या काळात ‘आपलं महानगर’ या दैनिकात प्रसिद्ध झालेल्या लेखांचे संकलन आहे. लेखकाने त्या काळातील विविध प्रश्न, राजकीय वातावरण, समाजापुढे असलेल्या समस्या यावर पोटतिडिकीने लिहिले आहे. आजच्या काळाशी त्या काळाची तुलना होऊ शकत नाही, कारण सर्वच गोष्टींमध्ये प्रचंड उलथापालथ झाली आहे. तरीदेखील लेखकाने निर्धास्तपणे मांडलेले विचार हे कालबाह्य ठरत नाहीत. त्या काळात असे विचार मांडणे हे साहसच होते! लेखनात आढळून येते ती लेखकाची चिकित्सक विचारसरणी. लेखक प्रत्येक गोष्ट आहे तशीच न स्वीकारता, तो ती तिला तर्काचा मापदंड लावून स्वीकारतो. लेखकाने त्याच्या मनाला जे पटेल व जे रुचेल तेच सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे.

पंढरपूरकडे जाणारी वारी ही ऐश्वर्यवारी असते. वारकऱ्यांची सोय गावोगावचे लोक, स्वयंसेवी संस्था, मंडळे करत असतात. दान देण्याची प्रवृत्ती त्या काळात दिसून येते. चहा, अल्पोपहार, फळफळावळे, उपवासाचे पदार्थ, पाणी यांचे वाटप सतत चालत असते. त्यामुळे वारीत श्रद्धाळू असतात तसे पोटार्थीही दिसून येतात. त्या दिंड्या परत कधी फिरतात? त्यांची व्यवस्था काय असते? परतीचा प्रवास किती दिवसांत होतो? किती लोक पालखीबरोबर असतात? या प्रश्नांची उत्तरे देणारे एक पुस्तक सुधीर महाबळ यांनी लिहिले असून ते पुण्याच्या ‘मनोविकास प्रकाशना’ने प्रसिद्ध केले आहे. पुस्तकाचे नावच ‘परतवारी’ असे आहे.

‘अटलजी-कविहृदयाच्या राष्ट्रनेत्याची चरितकहाणी’ हे पाचशेतीस पानांचे पुस्तक पत्रकार सारंग दर्शने यांनी लिहिलेले आहे. अटलजी चौऱ्याण्णव्या वर्षांचे असून भीष्मासारखे शरपंजरी पडलेले आहेत; तरीही त्यांची लोकप्रियता टिकून आहे. सारंग दर्शने हे संघाचे स्वयंसेवक आणि पुण्याच्या ‘ज्ञान प्रबोधिनी’चे विद्यार्थी. स्वाभाविकच, त्यांना अटलजींविषयी जिव्हाळा आहे. तो पुस्तकातून प्रकट होतोच, पण त्याखेरीज लेखकाचे जे चिंतन ‘अटलवादाची अक्षय देणगी’ या पुस्तकातील शेवटच्या प्रकरणात आहे, तेही मार्मिक आणि लेखकाची राजकीय समजूत दाखवणारे आहे. अटलबिहारी वाजपेयी यांचे हे राजकीय चरित्र आहे. त्यांचे बालपण आणि कॉलेजशिक्षण एवढाच खाजगी चरित्रात्मक भाग पहिल्या एक-दोन प्रकरणांत येतो. अटलजी संघाचे प्रचारक 1947 साली, फाळणीनंतर झाले. त्याबरोबर त्यांचे खाजगी जीवन संपून त्यांची सामाजिक व राजकीय कारकीर्द सुरू झाली. लेखकाने त्यामागील राजकीय पार्श्वभूमी विस्ताराने विवेचन केली आहे. त्यांनी त्या वेळची अटलजींची भूमिका व विचार मांडत चरितकहाणी रंगतदार केली आहे. अटलजींच्या जीवनपटाला संघाचा निष्ठावान स्वयंसेवक, प्रचारक ते पंतप्रधान असा भव्य कॅनव्हास आहे. लेखकाने ललित शैलीत ही चरितकहाणी मांडलेली आहे. त्यामुळे पाचशे पानांहून अधिक असे हे पुस्तक वाचताना वाचकाला कंटाळा येत नाही. लेखकाची शैली कौतुकास्पद आहे, पारदर्शी आहे.

अटलजी कवी आहेत. प्रत्येक प्रकरणाच्या आरंभी त्यांची एकेक कविता दिलेली आहे. अटलजींच्या काव्यपंक्ती राजकारणाचे रंग जसे बदलतील तशा बदलत जातात आणि राजनीती हा त्यांच्या काव्याचा प्राण आहे हे वाचकाच्या मनावर ठसत जाते.

‘पश्चिमी क्षत्रपांची नाणी’ या पुस्तकाच्या निर्मितीतील मुखपृष्ठापासून ते मलपृष्ठापर्यंतचा प्रवास हा एखाद्या फिरस्तीपेक्षा कमी नव्हता! तीनशेपन्नास वर्षांतील क्षत्रपांच्या राज्याचा तो प्रवास करणे फार रंजक होते, त्यांनी माळवा-गुजरात पासून जरी राज्यास सुरुवात केली असली तरी त्यांनी त्यांची सत्ता महाराष्ट्रातही वाढवली. त्यांच्या त्या इतिहासाचे पुरावे शोधून संकलित करणे हे फार स्फूर्तिदायक होते. त्या प्रवासात क्षत्रपांचे विविध पैलू नजरेस पडले. क्षत्रप हे आगंतुक होते, बाहेरदेशांतून भारतात आलेले होते. त्यांनी त्यांची सत्ता जवळ जवळ तीनशेपन्नास वर्षें सलग गाजवली आणि त्यांच्यासमोर सातवाहनांसारखा बलाढ्य शत्रू होता. तो इतिहास अभ्यासताना सर्वात जास्त मदतगार ठरली ती क्षत्रपांच्या राज्याचे प्रतिनिधित्व करणारी त्यांची नाणी. त्याच नाण्यांचे महत्त्व सांगणारे छोटेखानी पुस्तक आहे ‘पश्चिमी क्षत्रपांची नाणी’.

‘ह्या एका दुअेसाठी’: दु:ख-दैन्य-दास्य यांचे संचित!’

मनोहर विभांडिक यांची कविता सर्व पुर्वसूरींना दूर सारून अभिव्यक्त झाली आहे हे त्यांचे यश. ते गेली चार दशके कविता लिहीत आहेत. मनोहर यांची कविता ग्रामीण, दलित, नागर, महानगरी, स्त्रीवादी, सामाजिक अशा कोणत्याच चौकटीत आस्वादता येत नाही. कवी ती अंशतः आत्मचरित्रात्मक आहे, ती गाव सोडून शहरात स्थिरस्थावर होऊ पाहणाऱ्या आणि मध्यमवर्गात स्थिरावलेल्या कोणत्याही माणसाचे आत्मचरित्र ठरेल एवढी प्रातिनिधीक आहे. मनोहर यांचे अनलंकृत, सुबोध भाषा हे वैशिष्टय. ते प्रतिमांच्या राशीची आरास न मांडता थेट अनुभवाला भिडतात.

बेचाळीस कवितांचा समावेश एकशेअठ्ठावीस पानांच्या कवितासंग्रहात आहे. त्या दीर्घ आहेत. काही कवितांची शीर्षके कुंकू, उत्खनन, गल्ला, पगार, देखावा, दप्तर, निरोप अशी एकाक्षरी असली तरी बहुतेक शीर्षके विधानात्मक आणि अन्वयार्थक आहेत. ‘वडिलांच्या खांद्याइतकी उंच जागा’, ‘वडील आठवतात एखाद्या प्राचीन संस्कृतीसारखे’, ‘देव आमच्या घरी वर्षभर राबायचे’, ‘आईच्या डोळयांभोवतीची काळी वर्तुळे’, ‘हिशेब दुकानदारांचा आणि वडिलांचा’, ‘हा जरीचा कपडा टोचेल तुला’, ‘मुलगा माझा शिकत आहे’, ‘मी शोधत आहे, साधू मागे वळून पाहणारा’, ‘झोपेविषयी जागेपणी केलेले चिंतन’अशी शीर्षके हे कवितासंग्रहाचे वजन आहे. एका कवितेचे शीर्षक ‘चुलीवरची मिसळ’ असेही आहे. ते प्रादेशिक आविष्कार समजावून घ्यायला उपयोगी ठरावे.

'नि:शब्द...' हा पल्लवी परुळेकर-बनसोडे यांचा छोट्या-छोट्या प्रसंगांचा काव्यात्म लघुकथासंग्रह. त्यांनी त्या संग्रहात त्यांच्या डोळ्यांसमोर आलेल्या आणि मनाला चटका लावून गेलेल्या अपंगांविषयी लिहिले आहे, त्याला मराठी साहित्याच्या कोठल्या दालनात बसवावे - म्हणजे लघुकथा, कविता की, आणखी काही हा प्रश्नच पडतो? ‘नि:शब्द’मध्ये अनेक प्रसंग मुंबईच्या लोकलमध्ये पोटासाठी हिंडणाऱ्या अपंग लोकांचे आहेत.

पल्लवी परुळेकर यांनी ज्या अपंग व्यक्तींच्या व्यक्तिरेखा चितारल्या आहेत, त्या खरे म्हणजे शब्दांच्या पलीकडील आहेत, म्हणूनच ते सगळे प्रसंग म्हणजे लघुकथेच्या धाटणीमध्ये कविताच झाल्या आहेत. प्रत्येक प्रसंगातून लेखिकेच्या मनात भरभरून वाहणारी करुणा आविष्कृत होते आणि ते प्रसंग वाचले की वाचक शोकमग्न होतो.

महात्मा गांधींच्या मृत्यूला सत्तर वर्षें झाली. म्हणजे त्यांना पाहू न शकलेल्या दोन पिढ्या होऊन गेल्या. गांधी नावाचे गूढ किंवा गांधी नावाचे गारुड अजून कायम आहे. गांधी यांचे नाव गेल्या शतकातील सर्वश्रेष्ठ पुरुष म्हणूनदेखील काही वेळा उच्चारले जाते. आज ऐतिहासिकदृष्ट्या विचार करत असता गांधींचे जे महात्म्य आहे ते ध्यानी घेता ‘गूढ’, ‘गारूड’ हे शब्दप्रयोग अनैसर्गिक वाटत नाहीत. मात्र शंभर वर्षांपूर्वी, गांधीजी हे ‘फूल अॅक्शन’मध्ये असताना देशविदेशातील लोकांना ते गूढच वाटत होते असे ‘पुण्यश्लोक’ या, 1922 साली प्रकाशित झालेल्या पुस्तकातून जाणवते. ‘भारत गौरव ग्रंथमाले’ने ते पुस्तक प्रकाशित केले आहे. पुस्तकाचे लेखक म्हणून ‘एक महाराष्ट्रीय’ एवढाच उल्लेख आहे. त्या पुस्तकात महात्मा गांधी यांच्यावर अनेक वृत्तपत्रे /नियतकालिके यांतील लेखांचे संकलन आहे. त्यामध्ये इतर भाषांत छापून आलेल्या लेखांचे अनुवाददेखील आहेत. प्रकाशक त्यांच्या प्रस्तावनेत म्हणतात, “हा लेखसंग्रह करत असताना केवळ व्यक्ती या दृष्टीने महात्माजींची अवास्तव स्तुती किंवा विषदर्प दृष्टीने केलेली अकारण निंदा अशा प्रकारचे थोडे लेख हाती लागले; परंतु ते पुस्तकातून वगळले आहेत. केवळ तत्त्वदृष्ट्या हिंदुस्थानच्या चालू मन्वंतरासंबंधाने विचार करण्याची पात्रता ज्यांच्या लेखणीत दिसून आली तेवढ्याच लेखांचा संग्रह या पुस्तकात केला आहे.”

आज जेव्हा या प्रश्नाचा विचार जेव्हा मी करतोय की ही 'कैद केलेले कळप’ ही कादंबरी मी का लिहिली तेव्हा मुळात मी लिहितोच का या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे मला आवश्यक आहे.

बऱ्याच वर्षांपूर्वी मी दिवाळी वा मे मधील सुटीची वाट बघत असे आणि जर मुंबईला बहिणीकडे जायचे ठरले तर अाणखी एका कारणामुळे मला आकर्षण असायचे – मला मुंबई भेटीत विजय तेंडुलकर भेटत. ते होते माझ्या ‘एक होता फेंगाड्या’ या कादंबरीचे फॅन. त्यांनीच ते मला सांगितले होते. त्यांनी मला तशा अर्थाचे एक पत्र पाठवले होते. ते पत्र माझा मौल्यवान ठेवा आहे.

एके दिवशी त्यांच्याशी बोलताना विषय निघाला की, मी का लिहितो? का? कादंबरी का? फेंगाड्या लिहीताना माझ्याकडे महिन्याला पन्नास डिलीव्हरी होत होत्या अन् पहाटे तीन वाजता उठून मी ती कादंबरी झपाटल्यासारखी लिहीली होती. त्याचा संदर्भ या चर्चेला होता. तेंडुलकर नेहमीच्या शांतपणे मला म्हणाले – “आपल्याला एक अदृष्य पण अस्तित्वात असणारे सहावे बोट असते अाणि ते आपल्याला ओढत टेबलाजवळ नेते. त्या बोटाची ती गरज असते.”

तेव्हापासून माझा 'मी कादंबरी का लिहितो' हा प्रश्न सुटला आहे. आता पुढचा प्रश्न – मी “कैद केलेले कळप” का लिहीली?

जमाखर्च हा एखाद्या पुस्तकाचा विषय होऊ शकतो का? तुमच्या-आमच्यासारख्या सामान्य माणसांना जमाखर्चाची उबळ अधूनमधून येते, पण ती फार दिवस टिकत नाही. उद्योग व व्यापार करणाऱ्या संस्था आणि राज्यकर्ते यांना जमाखर्चाच्या वह्या नियमित ठेवाव्या लागतात व त्यांचे महत्त्व बराच काळ टिकणारे असते. मात्र हिशोबांच्या वह्यांचे पुस्तक निघणे सर्वसामान्य माणसाला असंभव वाटेल.

पण 'पेशवाईच्या सावलीत' हे पुस्तक जमाखर्चाच्या वह्यांचे आहे. 'बदलापूर'कर्ते ना. गो. चापेकर यांची विविध विषयांवरील पुस्तके प्रसिद्ध आहेत (एडमंड बर्कचे चरित्र, गच्चीवरील गप्पा, वैदिक निबंध, पैसे, समाज नियंत्रण, साहित्य समीक्षण, निवडक लेख).

‘पेशवाईच्या सावलीत’ या पुस्तकात जमाखर्चाच्या वह्या संपादन करून त्यावरून त्यावेळच्या सामाजिक जीवनावर प्रकाश कसा पडतो, ते लेखकाने दाखवले आहे. द.वा.पोतदार यांनी या पुस्तकाला पुरस्कार लिहिला आहे. त्यात त्यांनी चापेकरांपूर्वी ते काम (हिशेबाच्या वह्या व अस्सल स्वरूपात त्या जमा करून अभ्यासण्याचे काम) न्या. रानडे यांनी सुरू केले होते, पण फार अभ्यासक त्या कामी पुढे आले नाहीत असे नमूद केले आहे.

मी ‘स्ट्रॅण्ड’ जनरेशनचा नाही. म्हणजे मी ज्या पिढीचे पुस्तकप्रेमी 'स्ट्रॅण्ड बुक स्टॉल'ला फार जवळ मानायचे, त्यांच्यात येत नाही. मी कॉलेजला असताना स्ट्रॅण्डला चक्कर मारत असे. कारण माझे वडील रत्नाकर मतकरी आणि आजोबा माधव मनोहर यांच्याकडून मी स्ट्रॅण्डविषयी ऐकले होते, आणि 'स्ट्रॅण्ड'चे मालक टी. एन. शानभाग यांच्याबद्दल कौतुक, आदर आणि दबदबा तर सर्वांनाच होता. माझ्या वडिलांच्या पिढीचे अनेकजण, खास करुन ज्यांची महाविद्यालये, कामाची ठिकाणे मुंबईच्या फोर्ट भागात होती, त्यांच्यातील अनेक जण त्या बुकस्टोअरमधे नित्यनेमाने जात. त्यांच्यातील अनेक जण शानभाग यांना पर्सनली ओळखत. शानभाग त्यांना हवी ती पुस्तके मागवण्यासाठी लागेल ती मदत करत.