गांधी नावाचे गूढ, शंभर वर्षांपूर्वीदेखील
महात्मा गांधींच्या मृत्यूला सत्तर वर्षें झाली. म्हणजे त्यांना पाहू न शकलेल्या दोन पिढ्या होऊन गेल्या. गांधी नावाचे गूढ किंवा गांधी नावाचे गारुड अजून कायम आहे. गांधी यांचे नाव गेल्या शतकातील सर्वश्रेष्ठ पुरुष म्हणूनदेखील काही वेळा उच्चारले जाते. आज ऐतिहासिकदृष्ट्या विचार करत असता गांधींचे जे महात्म्य आहे ते ध्यानी घेता ‘गूढ’, ‘गारूड’ हे शब्दप्रयोग अनैसर्गिक वाटत नाहीत. मात्र शंभर वर्षांपूर्वी, गांधीजी हे ‘फूल अॅक्शन’मध्ये असताना देशविदेशातील लोकांना ते गूढच वाटत होते असे ‘पुण्यश्लोक’ या, 1922 साली प्रकाशित झालेल्या पुस्तकातून जाणवते. ‘भारत गौरव ग्रंथमाले’ने ते पुस्तक प्रकाशित केले आहे. पुस्तकाचे लेखक म्हणून ‘एक महाराष्ट्रीय’ एवढाच उल्लेख आहे. त्या पुस्तकात महात्मा गांधी यांच्यावर अनेक वृत्तपत्रे /नियतकालिके यांतील लेखांचे संकलन आहे. त्यामध्ये इतर भाषांत छापून आलेल्या लेखांचे अनुवाददेखील आहेत. प्रकाशक त्यांच्या प्रस्तावनेत म्हणतात, “हा लेखसंग्रह करत असताना केवळ व्यक्ती या दृष्टीने महात्माजींची अवास्तव स्तुती किंवा विषदर्प दृष्टीने केलेली अकारण निंदा अशा प्रकारचे थोडे लेख हाती लागले; परंतु ते पुस्तकातून वगळले आहेत. केवळ तत्त्वदृष्ट्या हिंदुस्थानच्या चालू मन्वंतरासंबंधाने विचार करण्याची पात्रता ज्यांच्या लेखणीत दिसून आली तेवढ्याच लेखांचा संग्रह या पुस्तकात केला आहे.”
आज जेव्हा या प्रश्नाचा विचार जेव्हा मी करतोय की ही '
जमाखर्च हा एखाद्या पुस्तकाचा विषय होऊ शकतो का? तुमच्या-आमच्यासारख्या सामान्य माणसांना जमाखर्चाची उबळ अधूनमधून येते, पण ती फार दिवस टिकत नाही. उद्योग व व्यापार करणाऱ्या संस्था आणि राज्यकर्ते यांना जमाखर्चाच्या वह्या नियमित ठेवाव्या लागतात व त्यांचे महत्त्व बराच काळ टिकणारे असते. मात्र हिशोबांच्या वह्यांचे पुस्तक निघणे सर्वसामान्य माणसाला असंभव वाटेल.
मी ‘स्ट्रॅण्ड’ जनरेशनचा नाही. म्हणजे मी ज्या पिढीचे पुस्तकप्रेमी 'स्ट्रॅण्ड बुक स्टॉल'ला फार जवळ मानायचे, त्यांच्यात येत नाही. मी कॉलेजला असताना स्ट्रॅण्डला चक्कर मारत असे. कारण माझे वडील रत्नाकर मतकरी आणि आजोबा माधव मनोहर यांच्याकडून मी स्ट्रॅण्डविषयी ऐकले होते, आणि 'स्ट्रॅण्ड'चे मालक टी. एन. शानभाग यांच्याबद्दल कौतुक, आदर आणि दबदबा तर सर्वांनाच होता. माझ्या वडिलांच्या पिढीचे अनेकजण, खास करुन ज्यांची महाविद्यालये, कामाची ठिकाणे मुंबईच्या फोर्ट भागात होती, त्यांच्यातील अनेक जण त्या बुकस्टोअरमधे नित्यनेमाने जात. त्यांच्यातील अनेक जण शानभाग यांना पर्सनली ओळखत. शानभाग त्यांना हवी ती पुस्तके मागवण्यासाठी लागेल ती मदत करत.
‘गेले लिहायचे राहून’ हे विनायकदादा पाटील यांच्या ललित लेखनाचे पुस्तक. ते लेखन प्रसंगाप्रसंगाने झाले. ते संपादकांनी सूत्रबद्ध पद्धतीने मांडल्याने आकर्षक झाले आहे. ‘गेले लिहायचे राहून’ हा स्तंभ ‘महाराष्ट्र टाइम्स’ (नाशिक) मध्ये काही काळ प्रसिद्ध होत होता. विनायकदादा हे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वास लोकनेते, प्रयोगशील शेतकरी, उत्तम वक्ते, लोकसंग्राहक, साहित्य-संस्कृतीचा चाहता, गाण्यांच्या मैफली अनुभवलेला रसिक, चित्रशिल्प आदी कलांचा चाहता असे अनेक पैलू आहेत. लोकांनीच त्यांना ‘दादा’ ही उपाधी दिली. ते आजन्म काँग्रेस पक्षात आहेत. पण त्यांच्याजवळ सर्वपक्ष समभावही आहे. ते समाजवाद्यांचे, साम्यवाद्यांचे मित्र आहेत आणि त्यांना संघ-जनसंघ परका नाही. पाटील यांच्या वृक्षाची एक फांदी भाजपच्या राजकारणातही सक्रिय आहे. त्यांचे बंधू सुरेशदादा हे भाजपचे नेते आहेत. विनायकदादा पाटील यांनी यशवंतराव चव्हाण यांना जवळून अनुभवले आहे. ते राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षात गेले नाहीत पण त्यांचा व शरद पवारांचा दोस्तानाही सुटलेला नाही. ते पवारांच्या ‘पुलोद’च्या मंत्रिमंडळात राज्यमंत्री होते. विनायकदादा पाटील यांनी नाशिक लोकसभाही लढवली आहे - ते पवारांच्या समाजवादी काँग्रेसचे उमेदवार होते. ते त्यांना तेथे यशाने हुलकावणी दिल्यावर निवडणुकीच्या राजकारणापासून दूर गेले. काँग्रेस पक्षाने त्यांना विधान परिषदेत पाठवले. त्या काळातील घटना, प्रसंग, माणसे यांचे चित्रण ‘गेले लिहायचे राहून’मध्ये वाचण्यास मिळते.
माझ्या संग्रहातील एक पुस्तक आता शंभर वर्षे वयाचे झाले आहे. ‘दि स्टुडण्ट्स इंग्लिश मराठी डिक्शनरी‘ हे त्या पुस्तकाचे नाव. ती त्या डिक्‍शनरीची १९१६ साली प्रकाशित झालेली पहिली आवृत्ती आहे. गंगाधर वामन लेले, (बी. ए., निवृत्त आजीव सभासद, दि डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी, पुणे) आणि कृष्णाजी गोविंद किनरे (शिक्षक, न्यू इंग्लिश स्कूल, पुणे) हे त्या डिक्शनरीचे संपादक आहेत. शंकर नरहर जोशी यांनी 'चित्रशाळा प्रेस, ८१८ सदाशिव पेठ, पुणे' येथे पुस्तकाचे मुद्रण करून ते प्रकाशित केले आहे. त्या पुस्तकातील प्रस्तावनेवर २५ जुलै १९१६ हा दिनांक असून पुस्तकात सुमारे पस्तीस हजार शब्द आणि पंधरा हजार म्हणी व वाक्संप्रदाय संग्रहित केले असल्याचे संपादकांनी म्हटले आहे. विशेष म्हणजे पुस्तकात प्रत्येक शब्दासमोर मराठी उच्चारण देण्यात आलेले आहे. पुस्तकाची पृष्ठसंख्या आठशेदहा असून अधिक परिशिष्टाची पृष्ठे तेरा आहेत. माझ्याकडील पुस्तकाचे नंतर कधीतरी बाइंडिंग करून घेण्यात आले असल्याने त्या पुस्तकाचे बाहेरील आवरण कसे असेल ते कळून येत नाही. काही ढिली झालेली पृष्ठे वगळता इतरांची बांधणी टिकून राहिलेली आहे. पुस्तकाला कोणतीही कीड लागलेली नाही हे विशेष होय!
“निरनिराळ्या देशांत प्रवास करून तेथील सृष्टिसौंदर्य व लोकस्थिती पाहणे, शिकार करणे वगैरे गोष्टींची मला फार आवड असल्यामुळे मी माझ्या आयुष्याचे बरेच दिवस युरोप, अमेरिका, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, जपान इत्यादी भूभागांचे अवलोकन करण्यात घालवले आहेत.''
नाशिकच्या ‘कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान’चे विनायक रानडे. ते प्रतिष्ठानचे विश्वस्त आणि वाचनालय समितीचे अध्यक्ष आहेत. रानडे हा माणूसच अवलिया आहे. त्यांच्या कल्पनेतून साकारलेली ‘ग्रंथ तुमच्या दारी’ ही योजना अटकेपार झेंडे रोवत आहे. त्या योजनेचा गेल्या सहा वर्षांतील प्रवास थक्क करणारा आहे.
‘अक्षरमित्र’ ही 
समाजातील वाचनवृत्ती कमी झाल्याची झळ नागपूरच्या